ΟΜΗΡΟΣ: Ο ΗΛΙΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΔΥΕΙ ΠΟΤΕ

Α. Αριστοτέλης ορίζοντας το έπος ως ‘απλό’ αλλά ‘επεισοδιακά εκτενή λόγο’

Διαφέρει, εξηγεί ο Αριστοτέλης, το έπος, η εποποιϊα από την τραγωδία και στο μήκος και στο μέτρο. Κι ενώ η τραγωδία μιμείται επί σκηνής, οπότε όρος είναι η ενότητα του ‘συνοράσθαι’, όρος της ενότητας και τον ενδιαφέροντός της είναι να μην συνδιαδραματίζονται πολλά μέρη (‘άμα πραττόμενα πολλά μέρη’), μπερδεύοντας και κουράζοντας το κοινό, αφού στην τραγωδία ο ποιητής είναι περιωρισμένος ‘εις μίαν ακρόασιν’, ενώ το έπος ‘δια το διήγησιν είναι’ έχει το πλεονέκτημα του να διηγείται ταυτόχρονα πολλά μέρη, γεγονός που συμβάλλει στο μέγεθος (υφ’ ων οικείων όντων αύξεται ο του ποιήματος όγκος’) - αλλά με ‘μήκος’ που δεν κουράζει, λόγω των πολλών επεισοδίων που μπορούν να ποικίλλουν την επική διήγηση: ‘έν μέρος απολαβών επεισοδίοις κέχρηται πολλοίς’, τρόπος γραφής που συμβάλλει στην μεγαλοπρέπεια του ύφους και το ενδιαφέρον του ακροατού: ‘ώστε τούτο έχειν το αγαθόν εις μεγαλοπρέπειαν και το μεταβάλλειν τον ακούοντα και επεισοδιούν ανομοίοις επεισοδίοις’ (28-30)

Σε τούτο μάλιστα, εξαίρει τον Όμηρο ο Αριστοτέλης, ‘και ταύτηι αν φανείη θεσπέσιος ο Όμηρος παρά τους άλλους’ 1459a30-1), ότι ενώ ο Τρωικός πόλεμος πληρούσε το κριτήριο της ενότητας, της αρχής, μέσης και τέλους, δεν ακολούθησε μια ιστορική αφήγηση του πολέμου, ‘επιχειρείσαι ποιεί όλον’, οπότε ‘λίαν μέγας αν ήν’ και δεν θα ήταν ‘ευσύνοπτος ο μύθος’, αλλά όπως ειπώθηκε ήδη, παίρνει ένα γεγονός ‘in medias res’, ‘έν μέρος υπολαβών’, κτίζοντας με τα επεισόδια γύρω του και την ιστορία του πολέμου.

Η υπόθεση μεν του έπους, το ‘ίδιον’ ή ΄λόγος’ του’, είναι απλή, αλλά αντίθετα από την τραγωδία όπου τα επεισόδια είναι σύντομα αφού παρουσιάζονται σε μια παράσταση επί σκηνής, το έπος (εποποιϊα) επιμηκύνουν τα επεισόδια (‘η δε εποποιϊα τούτοις μηκύνεται’), εξηγεί ο Όμηρος, αναφερόμενος στην Οδύσσεια: ‘της γαρ Οδυσσείας ου μακρός ο λόγος εστίν’ (1455b15-6).
Ο ορισμός του ‘λόγου’ ή ‘υπόθεσης’ συνοψίζει την Οδύσσεια στην ‘επιστροφή του αποδημούντος ενώ παρακολουθεί (εχθρικά) ο Ποσειδών κι ο ήρως Οδυσσεύς είναι μόνος (θυμηθείτε την πρώτη λέξη του έπους: ‘άνδρα’) – τον ίδιο καιρό τα πράγματα στο σπίτι όπου ο Οδυσσέας αγωνίζεται να επιστρέψει δεν έχουν καλώς, εξαιτίας της απουσίας του, αφού οι μνηστήρες καταστρέφουν το βιός του. Με αγώνες και βάσανα επιστρέφει (‘χειμασθείς επιστρέφει’) συναντά και ‘αναγνωρίζει’ ώσπου να σκοτώσει τους μνηστήρες ‘επιθέμενος αυτός εσώθη, τους δ΄εχθρούς διέφθειρε’. Κι ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι τούτο συνιστά την ιδιαίτερη υπόθεση ή πλοκή της Οδύσσειας ‘το μεν ίδιον τούτο, τα δε άλλα επεισόδια’ 1455b22-3). Ο επικός ποιητής, δηλαδή, διατηρεί το σχεδιάγραμμα της υπόθεσης του έπους στην επική διήγηση, γεμίζοντάς την με το ενδιαφέρον των επεισοδίων, ‘οικείων’ στην υπόθεση, κι εξοικονομώντας με μαεστρία την έκβαση, ενώ ταυτόχρονα, δίνει με αφηγήσεις, μνήμες ή προφητείες, σχέδια και προβλέψεις τα μετά, αναπτύσσοντας τον ‘αόριστο’ επικό χρόνο πέραν του χρόνου εκτύλιξης της επικής πλοκής.

Β. ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΩΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΗΡΩΟΣ

Κι ενώ μορφικά, σε ότι αφορά τον ορισμό του έπους στην διαφορά του από την τραγωδία η Οδύσσεια έχει κοινά τα πιο πάνω χαρακτηριστικά της επικής διήγησης, που ξεχωρίζουν ως πρώτο διδάξαντα τον Όμηρο στα μάτια του θαυμαστή του Αριστοτέλη (κι ενός πολύ ελάσσονος αριστοτελιστού που σας κουράζει εν τω παρόντι), δεν διαφεύγει της προσοχής κι ένα κοινό χαρακτηριστικό στην επική υπόθεση των δύο έργων – με όλες τις διαφορές των, ώστε να πάρουμε από εδώ αφορμή να κτίσουμε μια σύντομη, διαγραμματική και συγκριτική παρουσίαση των επών. Βασικό κοινό, δομικό χαρακτηριστικό των δύο επών είναι, λοιπόν, η επιστροφή του απόντος, αποσυρμένου ήρωος, κι η αντιμετώπιση των δεινών που η απουσία ή απόσυρση αυτή έφερε στο σπίτι του ήρωα, αφού αλωνίζουν στην απουσία αυτοί οι εχθροί’ –
σπίτι του Οδυσσέα, του ‘άνδρα πολυτρόπου’ το παλάτι (η βασιλεία και η βασίλισσά του), ενώ του ονοματισμένου ήρωα της αριστείας και της μάχης Αχιλλέα ο ίδιος ο πόλεμος κι η ‘μάχη κυδιάνειρα’, η μάχη που του διασφάλιζε την δόξα, την αρετή της αριστείας.

Η εμπειρία της απουσίας κι επιστροφής είναι αρχέγονη κι ενστικτώδης στον άνθρωπο - ένας κύκλος της ζωής που κάποιος μεταφυσικός ποιητής αναγνωρίζει στην παλινδρόμηση που χαρακτηρίζει την ομιλία των κυμάτων της θάλασσας στην ακτή, την οποία παρομοιάζει άλλωστε και με την πρωταρχική της ζωής παλινδρόμηση που αντιπροσωπεύεται στην γενετήσια συνομιλία – δεν θα μπούμε σε τέτοιες φροϋδικές αναλογίες, όσο γαργαλιστικές κι αν αυτές ακούγονται σε μερικούς στο ακροατήριο. Αλλά, για σκεφθείτε και τον κρυφό ερωτισμό του ‘λές κι η θάλασσα κοιμάται, μες στη γης την αγκαλιά’, του εθνικού μας ποιητού!!!!

Για να γυρίσουμε στο ευγενέστερο θέμα της επικής ποίησης, ο Όμηρος δίνει μεν στην ποίησή του την διαγραμματική υπόθεση της επιστροφή του ήρωος, στον λαό του που τον χρειάζονται με τόση αγωνία, στην Οδύσσεια σε ένα ταξίδι που περνά μέσα από την επίσκεψη στον Άδη, την Νέκυια του λ, ώστε φιλοσοφικά ‘είρων’ πλέον ο Οδυσσέας να μπορεί να γνωρίζει το άφευκτο μετέπειτα του ‘happy end’ που αγωνίζεται να επιτύχει, το ειρωνικό ‘ως εάν’ της ανθρώπινης ευτυχίας, αλλά και τις αλήθειες της ανάγκης για μια νέα φυγή μετά την επιστροφή, σε μια πιο οριστική διαλλαγή με την θάλασσα και τον ΄άγριο Ποσειδώνα’ της, μετά από μια μικρή πάλι Νέκυια στο ω.

Στην περίπτωση του Αχιλλέα, πάλι, από την ανήσυχη απόσυρση σε μια σκηνή, όπου θρηνείται με πικρόχολη οργή η στέρηση της τιμής του γέραος, του δώρου, πίσω στην φονική μάχη, μέσα από τον θάνατο του προφιλούς φίλου, και τον επιλεγέντα του ίδιου του ‘ώκύμορου’ ήρωα φόνο, προβλεφθέντα να ακολουθήσει τα σχέδια εκδικητικής αριστείας, τον φόνο του Έκτορα. Για να κλείσει το έπος με μια, έστω προσωρινή, φιλοσοφημένη με τον εχθρό συνδιαλαγή στο Ω, όπως κι η συνδιαλλαγή του Οδυσσέα με την θάλασσα αλλά και της Ιθάκης με την δίκη, την κοινωνική ειρήνη στην αποδεδειγμένη αποκαταςτημένη πια βασιλεία του Οδυσσέα. Με την μεσολάβηση της Αθηνάς, σε μια προεικόνιση της παρέμβασής της στην Ορέστεια, όπου η δίκη κλείνει τον κύκλο αίματος, που εξεικόνιζε το άγος των Ατρειδών.

Οι αντιθέσεις κι αντιστοιχίες πλουτίζουν και βαθαίνουν την επική διήγηση, διακειμενικά συγκρίνοντας τις ιστορίες των δύο επών: ο Αχιλλέας απορρίπτει τον κόσμο, ο Οδυσσέας τον αποδέχεται, ο Τηλέμαχος εισάγεται στην ωριμότητα και την ζωή, ενώ ο Λαέρτης αποσύρεται από αυτή, μεριμνώντας μόνο για τα χθόνια, σκάβοντας τις ρίζες των δέντρων, και μόνη συνεισφορά του στους ζωντανούς η εξαγορά του νεκρωμένου χρόνου, το πλέξιμο του σαβάνου του που αναστέλλει για την Πηνελόπη τον επικίνδυνο χρόνο των εξελίξεων. Στο Ω, στην σύντομη ειρήνη τους ο Αχιλλέας κι ο Πρίαμος αναγνωρίζουν δακρύβρεκτοι την σχέση πατέρα και γιού ο ένας στον άλλο, αναστέλλοντας κι αυτοί, για το σαβάνωμα ενός νεκρού, για 11 μέρες ένα πόλεμο η επιστροφή στον οποίο θα φέρει τον φόνο του καθενός από τον γιό του άλλου.

Στην αφήγηση των επών διατηρείται η διπλή οπτική του ποιητού, στον μονάχο ήρωα αλλά και στον λαό του που δοκιμάζεται στην απουσία του, το απόλυτο της ηρωϊκής αξίας που καθαγιάζει εαυτή στην μοναξιά της να αποδέχεται εν τέλει την έκθεση και προσήλωση και οφειλή στον Άλλο και την κοινότητα των παρατημένων άλλων, το πάντρεμα της αξίας και της οφειλής, το ‘merit and responsibility’, όπως ώρισε τον ομηρικό αξιακό κώδικα ο Adkins.

Κι έτσι, ενώ και τα δύο έπη, ανοίγουν με τα δεινά της απουσίας, με τον Αχιλλέα χολωμένο στην σκηνή του και τον Οδυσσέα στην αγκάλη μιας θεάς, ο Όμηρος γεμίζει το κενό με τις αφηγήσεις των συνεπειών της απουσίας αυτής. Πεδίο της μάχης με τις ραψωδίες Γ έως Θ και την Κ και την Ν, που φέρνουν τους Τρώες να απειλούν να κάψουν το ελληνικό στρατόπεδο – αλλά και τον ποιητή να έχει την ευκαιρία να τραγουδησει τους χαρακτήρες και τα ανδραγαθήματα των άλλων ηρώων – ή και όχι τόσο ηρωϊκών, αλλά που επέλεξαν τον θάνατο στην Τροια για να μείνει το όνομά τους, όπως, στο Μ εκείνος ο Μαγνήσιος γιός του μάντη, ο Ευχήνωρ, η ευχή το οποίου – προσέξτε, κι εδώ, το λογοπαίγνιο με το όνομα – γίνεται σε σεβαστή από τον ποιητή, έστω μ’ εκείνο το περίπου ειρωνικό ‘ήν τις Ευχήνωρ’ – ήλθε για να σκοτωθεί στην Τροία. Στην Ιθάκη, στις επώδυνες χρονιές της Απουσίας η βασίλισσα πρέπει να ράβει και να ξηλώνει το σάβανο του Λαέρτη, ένα γκαμπί που όμως ξηλώνεται το ίδιο σιγά σιγά, προετοιμάζοντας μια τελική αναμέτρηση με την αλήθεια, που αναλαμβάνει σαν άνδρας του σπιτιού να λύσει ο Τηλέμαχος – με την θεϊκή της Αθηνάς παρέμβαση, που εκκινεί τις εξελίξεις..

Τίτος Χριστοδούλου