Νέα στοιχεία για τα Οχυρωματικά έργα του Μπιζανίου

του Ιωάννη Αθ. Μπαμπαλή

Ιστορικά ντοκουμέντα για τα οχυρωματικά έργα της άλλοτε οθωμανικής αυτοκρατορίας στα Γιάννινα, αλλά και για τους χιλιάδες Τούρκους αιχμαλώτους, οι οποίοι συνελήφθησαν κατά την απελευθέρωση της πόλης, παρουσιάστηκαν σε ειδική επετειακή εκδήλωση από τον ιστορικό ερευνητή Αλέκο Ράπτη.
Στις 21 Φεβρουαρίου 1913, ο ελληνικός στρατός, έπειτα από σκληρές μάχες με τον τουρκικό, που διήρκεσαν 4 μήνες, απελευθερώνει τα Γιάννινα από την Οθωμανική κυριαρχία, που είχε κρατήσει για 483 χρόνια.

Γερμανός στρατιωτικός αναλαμβάνει το οχυρωματικό έργο του Εσάτ πασά

Η παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό αποκαλύπτει και την αμυντική οργάνωση πολλαπλών οχυρώσεων του τουρκικού στρατού στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, έργο του Γερμανού στρατηγού Κόλμαρ φον ντερ Γκόλτζ, ο οποίος στην διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, διοίκησε δύο τουρκικές στρατιές, εναντίων των 'Αγγλων στο σημερινό Ιράκ.

Ο Αλέκος Ράπτης αποκάλυψε σημαντικά στοιχεία, που συγκέντρωσε ύστερα από μια πολύχρονη έρευνα
Η γερμανική στρατιωτική αποστολή με επικεφαλής τον Γκόλζτ πασά, όπως τον αποκαλούσαν οι εντολοδόχοι του, έφτασε στα Γιάννινα το 1909 και πραγματοποίησε τις μελέτες για την κατασκευή των αμυντικών και οχυρωματικών έργων της πόλης.

Την επόμενη χρονιά, γερμανικό στρατιωτικό κλιμάκιο, υπό τους Πούσελτ, συνταγματάρχη βαρέως πυροβολικού και Μότ, αντισυνταγματάρχη του μηχανικού, προχώρησε στην οριοθέτηση του έργου, ενώ στη συνέχεια αποφάσισε την κατανομή των οχυρών, σε πυροβολεία, σε ορύγματα ακροβολιστών, σε αποθήκες πυρομαχικών, σε στρατώνες, καθώς και σε αποθήκες υλικού.

Για την κατασκευή των οχυρώσεων χρησιμοποιήθηκαν ως εργάτες 600 πρώην τούρκοι στρατιωτικοί, κρατούμενοι στις φυλακές της Κωνσταντινούπολης, που είχαν καθαιρεθεί από τις τάξεις του στρατού, επειδή είχαν συμμετοχή στο κίνημα των Νεότουρκων το 1908. Το κόστος των οχυρωματικών έργων ανήλθε σε 2,5 εκατομμύρια τουρκικές λίρες της εποχής, περίπου 58 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα.

Το 1911, η γερμανική στρατιωτική αποστολή επιστρέφει στα Γιάννινα για επιθεώρηση των οχυρωματικών έργων, ενώ το 1912 προχώρησε στην οριστική παράδοση του έργου στον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή της πόλης Μεχμέτ Εσάτ Μπουλγκάτ, τον Εσάτ Πασά.
Συνολικά, κατασκευάστηκαν 5 σημαντικά οχυρά μάχης, ενώ παράλληλα οχυρώθηκαν και μεμονωμένες τοποθεσίες στο λεκανοπέδιο που αποτελούσαν θέσεις στρατηγικής σημασίας για τον τουρκικό στρατό.

Η αμυντική διάταξη των πυροβόλων και τα αίτια της ήττας του τούρκικου στρατού

Στην βόρεια πλευρά των Ιωαννίνων, στο Γαρδίκι, τοποθετήθηκαν 4 πυροβόλα, ενώ στην ανατολική λειτούργησε ως φυσικό οχυρό το βουνό Μιτσικέλι. Στη νότια πλευρά, το οχυρό μάχης Μπιζάνι είχε 55 πυροβόλα, ενώ νοτιοδυτικά, τη γραμμή Μανολιάσας - Τσούκας κάλυπταν 11 πυροβόλα, 2 ταχυβόλα και 2 ορεινά πυροβόλα.

Στη μονή Δουρούτης, στήθηκαν 4 πυροβόλα
Στη δυτική πλευρά, στο οχυρό μάχης Σαντοβίτσα, τα σημερινά Μάρμαρα, τοποθετήθηκαν 16 πυροβόλα και 4 ορεινά πυροβόλα. Επίσης, στο Πέραμα η άμυνα στηρίχτηκε σε 4 πυροβόλα στη θέση «Στεκάμια», στο Νησί σε δύο, ενώ στη θέση Γορίτσα, ανάμεσα από Καστρίτσα και Μπιζάνι, σε 2 ταχυβόλα και 2 πυροβόλα.

Ο κ. Ράπτης αναφέρει πως τα αυστριακά αρχεία παρέχουν εικόνα για τα αίτια της ήττας του τουρκικού στρατού. Ο τότε Γενικός Πρόξενος της Αυστροουγγαρίας Κόνσταντιν Μπιλλίνσκι στα Ιωάννινα, απόφοιτος της «Orientalische Akademie- Ακαδημίας Ανατολικών Σπουδών», στις 26 Φεβρουαρίου 1913, αποστέλλει τηλεγράφημα προς την πρεσβεία της χώρας του στην Αθήνα, στο οποίο αναφέρονται οι παράγοντες που συνέβαλαν, «στην άλωση της πόλης».
-Ολική εξάντληση των τουρκικών στρατευμάτων, που είχαν ανεπαρκή επισιτισμό
-Λάθη του τουρκικού αρχηγείου στρατού σχετικά με τα οχυρά και την εσφαλμένη παράταξη των τουρκικών δυνάμεων.

Η τύχη των Τούρκων αιχμαλώτων. Τα δημοσιεύματα της εποχής

Μετά την πτώση των Ιωαννίνων συνελήφθησαν 33 χιλιάδες Οθωμανοί στρατιώτες, που είχαν σχεδόν εγκαταλείψει τον οπλισμό τους. Η πρόσβαση στα ιστορικά ντοκουμέντα έγινε τόσο από ελληνικές όσο και από τουρκικές πηγές. Ο κ. Ράπτης συνεργάστηκε με τον καθηγητή Ugur Ozcan από το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος έκανε σημαντική εργασία με θέμα: «Οι Οθωμανοί Αιχμάλωτοι Πολέμου στην Ελλάδα».
Από τους συλληφθέντες, οι 800 ήταν αξιωματικοί του στρατού, ενώ οι 6 χιλιάδες ήταν τραυματίες και άρρωστοι στρατιώτες. Έως τη στιγμή που παραδόθηκαν τα Γιάννενα, 25.785 στρατιώτες διέμεναν στα Οθωμανικά στρατιωτικά νοσοκομεία και σε άλλα που υπάγονταν στο σώμα στρατού.

Ο Τούρκος καθηγητής αναφέρει στην εργασία του, πως η επιβίωση μιας τόσο μεγάλης ομάδας αιχμαλώτων πολέμου ήταν ένα τεράστιο ποσό σε χρήματα. Οι ελληνικές εφημερίδες της εποχής παραθέτουν, καθημερινά, στοιχεία που αφορούν την τύχη των τούρκων αιχμαλώτων πολέμου.
Η εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ», κατά την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων, στις 22 Οκτωβρίου 1912 αναφέρει:
«Παρεδόθησαν αιχμάλωτοι 450 του τακτικού στρατού, αφού κατέθεσαν τα όπλα των εν οίς και 40 περίπου αξιωματικοί, εις ούς επετράπη να φέρουσιν τα ξίφη των μέχρι της εις το πλοίον αποβιβάσεώς των. Ονομαστικός κατάλογος πάντων τούτων θέλει να αποσταλή μόλις καταρτισθή. Οι αιχμάλωτοι μεταφέρονται απόψε εις Λευκάδαν…».

Η ίδια εφημερίδα, στις 29 Ιαν 1913, περιγράφει τις τραγικές συνθήκες τροφοδοσίας του τουρκικού στρατού:
«…είναι προφανές ότι η υπηρεσία του επισιτισμού διενεργείται κάκιστα. Εις τα σακίδια των αξιωματικών και στρατιωτών, που φονεύονται και εις Τουρκικά οχυρώματα καταλαμβανόμενα υπό των ημετέρων, ευρίσκονται αντί άρτου, βελανίδια βρασμένα, καλαμπόκι και ρύζι. Οι Τούρκοι στρατιώται ιδίως των προφυλακών, είναι γεγονός ότι πεινούν…».
Την 1η Μαρτίου 1913, λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, κυριαρχεί στις σελίδες της εφημερίδας η αποχώρηση των Τούρκων αιχμαλώτων πολέμου.

«Σήμερον άρχισεν η μεταφορά των αιχμαλώτων εις Πρέβεζαν. Η μεταφορά γίνεται δι΄αυτοκινήτων. Χιλιάδες λαού παρακολουθούν το θέαμα εις την πλατείαν του Διοικητηρίου στα Γιάννενα. Οι αξιωματικοί με τας αναγκαίας αποσκευάς των, συνωθούνται δια να καταλάβουν θέσεις εις τα αυτοκίνητα. Σήμερον όλην την ημέραν τα αυτοκίνητα δεν έπαυσαν να μεταφέρουν αιχμαλώτους αξιωματικούς… πρόκειται περί μεταφοράς εννεακοσίων περίπου αιχμαλώτων αξιωματικών. Αύριον θα μεταφερθή πιθανώς και ο Εσσάτ πασσάς μετά του αδελφού του Βείπ…».
Οι αιχμάλωτοι Τούρκοι στρατιωτικοί μεταφέρθηκαν σε 32 στρατόπεδα ανά την Ελλάδα. Το ελληνικό κράτος εφάρμοσε τις διεθνείς συνθήκες που αναφερόταν στο Δίκαιο περί αιχμαλώτων πολέμου, ενώ βάσει του άρθρου 17 της Συνθήκης της Χάγης κατέβαλλε στους αιχμαλώτους την αντίστοιχη μισθοδοσία σε δραχμές της εποχής ανά μήνα, όπως αυτή καταβαλλόταν στους αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και στρατιώτες του ελληνικού στρατού.

Ο ιστορικός ερευνητής Αλέκος Ράπτης, ο οποίος επί 14 και πλέον χρόνια έκανε συστηματική έρευνα για τις οθωμανικές οχυρώσεις και τους αιχμαλώτους, επισημαίνει
ότι οι πολεμικές επιχειρήσεις, που διεξήχθησαν για την απελευθέρωση της πόλης των Ιωαννίνων, αποτέλεσαν τη σημαντικότερη στρατιωτική αντιπαράθεση μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο μέτωπο της Ηπείρου, στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου.