Δεσμώτες ή ελεύθεροι;

του Δημήτρη Γκίκα*

Ζούμε σ’ έναν κόσμο, όπου η πληροφορία, από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο, έως και τα Μέσα Κοινωνικής δικτύωσης, ελέγχεται. Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου η γνώση κατευθύνεται και αναπαράγεται με γνώμονα τη βούληση της εξουσίας. Ζούμε σ’ έναν κόσμο, όπου η πολιτική δεν παράγει ηγέτες, αλλά μονάχα διαχειριστές ενός status quo, μιας Τάξης Πραγμάτων. Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου η γλώσσα και οι έννοιές της αλλοιώνονται, ουδετεροποιούνται και φορτίζονται εκ νέου μέσω ενός οργουελικού συστήματος επαναπροσδιορισμού. 

Ζούμε σε έναν ανελεύθερο κόσμο. Αυτό είναι ένα γεγονός με παγκόσμιες διαστάσεις. Δεν αφορά μόνο τον Ελληνικό λαό. Αλλά, όπως έχει καταδειχθεί, η ελληνική σκέψη από την αρχαία ήδη εποχή, είναι από τις μοναδικές στον κόσμο που διαθέτει αυτή την οικουμενική βάση που χρειάζεται για να «ξαναγνωριστούμε» με την έννοια της Ελευθερίας. 

Διότι η Ελευθερία εξακολουθεί να είναι το ζητούμενο. Σε μια κοινωνία που πλασάρεται διαφημιστικά ως «ανοιχτή», η ελευθερία ελλείπει. Σε έναν κόσμο όπου, υποτίθεται, η γνώση και η πληροφορία διακινείται ελεύθερα, η αξιολόγησή της απαγορεύεται ή ορίζεται από συγκεκριμένα κριτήρια και «οπτικές γωνίες», από αντιλήψεις και στάσεις ζωής που θεωρούνται, a priori, δεδομένες. Αλλά η Ελευθερία δεν στηρίχτηκε ποτέ σε δόγματα ή κατευθυντήριες γραμμές, ενώ εξ ορισμού δεν μπορεί να αποτελεί προνόμιο των λίγων. 

Στον Επίκτητο κυρίως, αλλά και σε άλλους Στωικούς, η ελευθερία είναι πρωτίστως ζήτημα εσωτερικό. Δεν εξαρτάται ούτε από επιθυμίες υλικές, ούτε από τη γνώμη ή την άποψη των άλλων. Σ’ έναν κόσμο γεμάτο τυράννους, ο ελεύθερος άνθρωπος δεν αισθάνεται δούλος. Σ’ έναν κόσμο όπου όλοι κολακεύουν τους άρχοντες, ο ελεύθερος άνθρωπος δεν αισθάνεται την ανάγκη να το κάνει. Σ’ έναν κόσμο όπου ηγεμονεύει ο φόβος μη μου κολλήσουν κάποια «ταμπέλα», ο ελεύθερος άνθρωπος δεν νοιάζεται καθόλου για τα στερεότυπα που αποδίδουν οι μεν στους δε, ούτε για το είδος της «πολιτικής ορθότητας» που υιοθετείται κάθε φορά από την εξουσία, για να επιτύχει τους σκοπούς της. 
Στον πλατωνικό μύθο του σπηλαίου, μια καταπληκτική αλληγορία που διακρίνεται για την οξυδέρκειά της, η γνώση και η πληροφορία εμφανίζονται ως ελεγχόμενα στοιχεία που χειραγωγούν την ανθρώπινη σκέψη. Οι άνθρωποι απεικονίζονται ως όντα που, από την παιδική τους ηλικία, έχουν προγραμματιστεί να σκέφτονται σα να ζουν φυλακισμένοι σ’ ένα σπήλαιο.

 Μοναδική πηγή πληροφορίας για το «είναι» του κόσμου, τα είδωλα που εμφανίζονται μπροστά τους, σκιές της αλήθειας και της πραγματικής γνώσης. Οι δεσμώτες, όμως έχουν τόσο πολύ συνηθίσει αυτή την κατάσταση και το μυαλό τους έχει τόσο πολύ χειραγωγηθεί, ώστε δεν αντιλαμβάνονται το είδος της πνευματικής ύπνωσης που βρίσκονται. «Αλυσοδεμένοι», με ελεγχόμενες πηγές πληροφόρησης, περιορισμένοι στη θέαση μιας σκιώδους πραγματικότητας που παρουσιάζεται σ’ αυτούς, όπως ακριβώς ένας ταχυδακτυλουργός παρουσιάζει τα «κόλπα» του, οι άνθρωποι ασχολούνται στην καθημερινότητά τους με ανούσια πράγματα, ανίκανοι να δουν την αλήθεια. Ακόμα κι αν εμφανιστεί κάποιος που θα επιχειρήσει να τους ελευθερώσει, γίνεται περίγελως επειδή μιλά για έναν κόσμο που, όμως, για τους δεσμώτες δεν υπάρχει ούτε στη φαντασία τους.
Ο μύθος έχει πολιτικές και γνωσιολογικές προεκτάσεις. Δείχνει την εγγενή τάση της πολιτικής ηγεσίας να χειραγωγεί τον άνθρωπο, παρουσιάζοντάς του μόνο ό, τι δεν απειλεί το status quo, ό, τι δεν απειλεί την εξουσία της. Αλλά κι ο ίδιος ο άνθρωπος σπάνια αναζητά την αλήθεια σ’ αυτά που βλέπει. Προτιμά την ησυχία και την ασφάλεια του παραδομένου κι όχι την αντίσταση και τον συνεχή αγώνα του μαχητή. Προτιμά να είναι δεσμώτης, παρά ελεύθερος. Το πρώτο χαρίζει μια επίπλαστη ανεμελιά. Το δεύτερο απαιτεί πνευματική εγρήγορση και χαρακτηρίζεται από αέναη και κοπιώδη αναζήτηση της αλήθειας. 

Οι Έλληνες υπήρξαν οι κατεξοχήν εραστές της ελευθερίας. Τόνισαν τη σημασία της, την τοποθέτησαν ψηλότερα ακόμα κι από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο Προμηθέας αμφισβητεί ανοιχτά την εξουσία ακόμα και του ίδιου του Δία, του «πατέρα» των Θεών. Η Ελευθερία δεν εξαγοράζεται, ούτε καν από τις απειλές ενός θεού. 
Σήμερα, βέβαια οι Θεοί έχουν πεθάνει. Αλλά, αν η Μοίρα των Θεών είναι η λήθη, η Μοίρα των ανθρώπων δεν είναι ο θάνατος, αλλά η ελευθερία. Ακόμα κι αν το τίμημα είναι ο θάνατος – η ελληνική παράδοση μας το δίδαξε πολύ καλά αυτό. 

Οι σύγχρονοι θεοί δεν έχουν υπερφυσικές δυνάμεις. Έχουν, όμως χρήμα και δύναμη. Το κυριότερο, έχουν παγκόσμια αναγνώριση. Η λατρεία τους είναι το ίδιο επικίνδυνη. Διότι η ελευθερία απεχθάνεται τη δουλική λατρεία, όπως απεχθάνεται την υποδούλωση σε υλικές επιθυμίες. 
Αν στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου, θεωρητικά, αφήνεται χώρος σε όλες τις πολιτικές, θρησκευτικές, κοινωνικές αντιλήψεις, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό ότι η ίδια η παγκοσμιοποίηση συνιστά μια αντίληψη από μόνη της κι ότι οποιοσδήποτε μπορεί να την κρίνει και να την εγκαλέσει για ιδεοληπτικές αγκυλώσεις και για άρνηση της ελευθερίας των ανθρώπων να μη τη δεχτούν στο σύνολό της, διότι θεωρούν πως γι’ αυτούς έχουν μεγαλύτερη αξία κάποιες τοπικές ιδιαιτερότητες και πολιτιστικές – εθνικές ιδιομορφίες, τότε η ιδέα της παγκοσμιοποίησης καταλήγει μια ανελεύθερη στάση ζωής και, ακριβώς εξαιτίας των μέσων που διαθέτει, καταντά μια παγκόσμια τυραννία που επιβάλλεται όχι απαραίτητα με μιλιταριστικό τρόπο. Όμως, το διακύβευμα είναι πάντα το ίδιο: η καταπάτηση της ανθρώπινης ελευθερίας. 

Χρειάζεται να ξαναβρούμε την έννοια της ελευθερίας. Αν και ζούμε σε μια παγκόσμια κοινωνία, χάσαμε την οικουμενικότητα της ελευθερίας, της ελευθερίας που δεν ορίζεται από τα υλικά αγαθά, ούτε εδράζεται σε κάποια πολιτιστική κουλτούρα ή σε συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία. Ο κόσμος που ζούμε είναι ένας αλλοτριωμένος κόσμος. Διότι προσπαθεί να φέρει διαφορετικούς ανθρώπους κοντά, όχι με όχημα το σεβασμό στην ελευθερία του άλλου, αλλά με την υποχρέωση να υιοθετήσει συγκεκριμένη στάση ζωής. Είναι ένας κόσμος ξένος, επειδή δεν αποδέχεται την ιδιαιτερότητα του άλλου, αλλά τον υποχρεώνει να την αποβάλλει. Όμως, πώς μπορείς να ελπίσεις σ’ έναν κόσμο που θα είναι πατρίδα για όλους, οικείος σε όλους, όταν επιβάλεις την εξομοίωση; Είναι ένας κόσμος τυραννικός, διότι δέχεται ως ελευθερία μονάχα 

ότι βολεύει αυτούς που τον διοικούν.

**Ο Δημήτρης Γκίκας είναι Διδάκτωρ Πολιτικής και Αισθητικής Φιλοσοφίας