Το κάψιμο του Ιούδα: Ένα πασχαλινό έθιμo με βαθιές ρίζες

Γιάννης Κουριαννίδης*

Το κάψιμο του Ιούδα είναι ένα έθιμο με βαθειές ρίζες στον ορθόδοξο Ελληνισμό. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μία προσπάθεια να δαιμονοποιηθεί χαρακτηριζόμενο ως «αντισημιτικό» και «ρατσιστικό», χαρακτηρισμοί που δυστυχώς έχουν υιοθετηθεί από σημαντική μερίδα του κλήρου. Λόγω των ημερών, προδημοσιοποιώ σχετικό άρθρο του αγαπητού μου φίλου και συγγραφέα Αθανασίου Κόρμαλη, που πρόκειται να συμπεριληφθεί στο τεύχος 111-112 του περιοδικού «Ενδοχώρα», που θα κυκλοφορήσει τον Ιούνιο:

Το κάψιμο του Ιούδα
Ένα πασχαλινό έθιμο με βαθιές ρίζες

Η λαϊκή χριστιανική παράδοση παρέλαβε τον Ιούδα χωρίς έλεος, χωρίς τον παραμικρό οίκτο. Παροιμιώδες έγινε το όνομά του, σημαίνον αποστροφή και ύβρη για όσους πρόδωσαν την φιλία, τους καταδότες ιδίως για το χρήμα. Αποτελεί ενσάρκωση του απολύτου κακού, αντικείμενο αηδιαστικής απέχθειας. Ο Ιούδας παραμένει στην λαϊκή χριστιανική συνείδηση σύμβολο σκοτεινό, προσωποποίηση του κακού και της αμαρτίας, που πρέπει να τιμωρηθεί.
Η λαϊκή παράδοση ανεύρε – πανελληνίως – την ευκαιρία για την τιμωρία του Ι. τις ημέρες της Λαμπρής, όταν η προδοσία και το κακό είναι επίκαιρα. Ο ασπασμός του Ιησού στον κήπο της Γεσθημανής είναι επίσης πρόσφατος…
Το «κάψιμο του Ιούδα» ήταν και παραμένει, ένα από το πιο χαρακτηριστικά πασχαλινά έθιμα με πανελλήνια διάδοση που εξακολουθεί να διατηρείται ιδιαιτέρως σε πρόσφυγες από Ανατ. Ρωμυλία και Ανατ. Θράκη. Ο λαός εκδηλώνει το μίσος του για τα κακά σε ομοιώματα του Ιούδα. Σε πολλά μέρη κατασκευάζεται ανδρείκελο με πάνινο σώμα γεμάτο με άχυρα αλλά και εύφλεκτες ύλες. Στο στήθος του ανδρείκελου τοποθετείται, συνήθως, επιγραφή με το μισητό όνομα «Ιούδας» ενώ το κατασκεύασμα περιφέρεται χλευαζόμενο και διαπομπευόμενο για να καταλήξει κρεμασμένο σε ικρίωμα, όπου το αναμένει η πυρά, από τα χέρια των πιστών.
Το κάψιμο συνοδεύεται από εντυπωσιακές εκπυρσοκροτήσεις, λόγω των περιεχομένων σ’ αυτό εύφλεκτων υλών, που επιτείνουν τους θορύβους και τον λαϊκό πανηγυρισμό – αλληγορικοί λόγοι και παραλληλισμοί με την τρέχουσα πολιτική ζωή δεν λείπουν – για την τιμωρία των προδοτών και πρώτου του προδότη Ιούδα.
Το έθιμο γίνεται συνήθως την νύκτα της Αναστάσεως αλλά την δευτέρα μέρα της Λαμπρής, ενώ ιδιαιτέρως την Μεγάλη Παρασκευή συμπίπτει με την περιφορά του Επιταφίου και την αφή των πυρών και φανών.
Κάψιμο του Ιούδα συνηθίζετο στην Κύπρο (με ομοίωμα Άγγλου με ψηλό καπέλο) (ιδίως Κερύνεια), στον Πόντο, στην Ίμβρο, στις Ιβηρικές χώρες, την Βοημία (όπου ο φανός ήταν από φέρετρα).
Παρά την θεολογική αντίθεσή του με την εορτή της Αγάπης (Λαμπρή) το έθιμο εξακολουθεί σήμερα σε πολλές «γωνιές» του Ελληνισμού, παρά την εξαφάνιση της λαϊκής παραδόσεως, την υποχώρηση της γνώσης και την υποβάθμιση των αναμνήσεων.
Στην Νέα Πέραμο Μεγαρίδος, το βράδυ της Μ. Παρασκευής κατά την Περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Περαμίτες και Κυζηκινοί (ελληνικές αποικίες του Ελλησπόντου) καίνε στην πλατεία ομοίωμα του κρεμασμένου Ιούδα Ισκαριώτη μέσα με μια ξέφρενη πανδαισία εκρήξεων και εκπυρσοκροτήσεων, που φωλιάζουν μέσα στο σύμβολο του κακού και της προδοσίας. Όλες οι φωτιές, όπως και η πυρά του Ιούδα εντάσσονται στον εθιμικό κύκλο των πυρών, που ανάβονται σε διάφορες εποχές του χρόνου (φανοί, φουνάρες, αναφωτάρες κ.λπ.) για να παραμερίσουν το σκότος και τις δυνάμεις του.
Κατά πολλούς ερευνητές της παραλιακής κωμοπόλεως, κατά την εποχή του Έαρος, με την έλευσή του, συμπιπτούσης – συνήθως – με το Πάσχα, εκαίετο το ομοίωμα του χειμώνα και δια της πυράς επανηγυρίζετο η άφιξη της ανοίξεως. Ο Μ. Σέργης συνδέει το κάψιμο του Ι. με την αναγέννηση της φύσης και την Ανάσταση των νεκρών.
* *
Γνωστό επεισόδιο που αφορούσε το κάψιμο του Ιούδα ήταν το επεισόδιο «Πατσίφικο» (διάβασε εδώ άρθρο μας) με πρωταγωνιστή έναν τυχοδιώκτη Εβραίο (στο θρήσκευμα) (πρόξενο της Πορτογαλίας στην Αθήνα από το 1836) με παρασιτική συμπεριφορά (αγνώστου υπηκοότητας) ζούσε με φιλοδωρήματα της δουκίσσης Πλακεντίας. Ο Δαβίδ Πατσίφικο κατοικούσε στην οδό Καραϊσκάκη στου Ψυρρή. Τον Απρίλιο του 1849, την Λαμπρή υπήρχε έθιμο στην Αθήνα να καίεται ομοίωμα του Ιούδα κατά την περιφορά του Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή. Το 1849 απαγορεύτηκε από την Κυβέρνηση το έθιμο του Ιούδα ύστερα από αίτημα του διοικητή της Εθνικής Τραπέζης λόγω παρουσίας στην Αθήνα για εργασίες, του Τραπεζίτη Ρότσιλντ.
Οι Αθηναίοι ανέβαλαν το έθιμο για την Δευτέρα του Πάσχα στου Ψυρρή (Πλατεία Ηρώων) αλλά επενέβη η αστυνομία και ξεκίνησαν συγκρούσεις. Όταν στην περιφορά του Επιταφίου το εξαγριωμένο πλήθος (προερχόμενο από την Εκκλησία Αγ. Φιλίππου) περνούσε έξω από την οικία του Π. είτε εθεώρησαν αυτόν υπεύθυνο της απαγορεύσεως, είτε επειδή προκλήθηκαν από αυτόν, επετέθησαν στην οικία του και προκάλεσαν ζημίες. Το επεισόδιο «Πατσίφικο» (με τις υπερβολικές απαιτήσεις αποζημιώσεων για ικανοποίηση των ελαχίστων ζημιών) μαζί με το «Ζήτημα Φίνλεϋ» (καταπάτηση οικοπέδων Φίνλεϋ, περιοχή Εθνικού Κήπου) και τις βλέψεις των Βρετανών για την Ελαφόνησο και την νήσο Σαπιέντζα απετέλεσαν τις αφορμές για αποκλεισμό του Πειραιά (τα γνωστά «Παρκερικά» 1850).
*
Άλλα γνωστά επεισόδια, που κατέληξαν στην συνήθεια και του εθίμου της διαπόμπευσης του ομοιώματος του Ιούδα είναι:
• Μάρτιος 1760 στην Ζάκυνθο επεχειρήθη να παρεμποδισθεί η αφή με αποτέλεσμα το λαϊκό ξέσπασμα στον έμπορο Ιακώβ Τεδίσκο.
• Ενωρίτερα, το 1660 οι Εβραίοι της Ζακύνθου προσέφεραν χρήματα για να απαγορευθεί το έθιμο με αποτέλεσμα τη διαπόμπευση του «μεσσία» Ζ. Σαμπετάι, διατηρηθείσης για πολλά χρόνια της «Παράστασης του Σαμπετάι» στο τοπικό λαϊκό θέατρο χάριν εθίμου.
Τον Απρίλιο του 1891 Επίσημος Εγκύκλιος της Εκκλησίας προσπάθησε να απαγορεύσει, προφανώς προσωρινά, το έθιμο δίδοντας σ’ αυτό καθαρώς αντισημιτικές διαστάσεις.

* *
Η λαϊκή μας παράδοση διατηρεί μέχρι σήμερα σε πείσμα της παγκοσμιοποίησης το έθιμο συνδυάζοντας την τιμωρία του Κακού, την έλευση της Άνοιξης και την Ανάσταση του Θεανθρώπου. Οι εκρήξεις, οι πανηγυρισμοί, οι θόρυβοι των πιστών διαλαλούν παντού τη δύναμη των εθίμων της λαϊκής μας παραδόσεως, που συνδυασμένη με το αέναο πνεύμα της Ορθοδοξίας μεταφέρει στις ημέρες μας ζωντανό το πνεύμα των Ελλήνων.

ΑΘ. ΚΟΡΜΑΛΗΣ

ΠΗΓΕΣ:
• Β. Πούχνερ «Ο Ιούδας στην Ορθόδοξη Παράδοση και τον λαϊκό πολιτισμό της Βαλκανικής».
• Εγκυκλοπαιδικά Λεξικά «Ελευθερουδάκη», «Ήλιος».

*Από το χρονολόγιο του Γιάννη Κουριαννίδη υποψήφιου Δημάρχου για την Θεσσαλονίκη με την παράταξη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΠΟΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ την οποία ο Κοινός Παρονομαστής στηρίζει ως την μοναδική λύση για την πρωτεύουσα της Μακεδονίας μετά από τους μακροχρόνιους πατριωτικούς αγώνες του Γιάννη Κουριαννίδη