Περιοδικό ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ: ΑΤΟΜΟΚΡΑΤΙΑ η ΚΟΙΝΩΝΙΟΚΡΑΤΙΑ ;

Ένα πρόβλημα κοινωνικής αρμονίας που ζητά επιτακτικά την λύση του !

-.Ή άντιμετώπισις του προβλήματος της σχέσεως "ατόμου-κοινωνίας" άπό τά διάφορα πολιτικά συστήματα, καθώς καί οί λύσεις πού δίδονται τόσο θεωρητικά, όσο καί στήν πράξι, είναι ενα θέμα πολυσυζητημένο μέν, άλλά επίκαιρο καί

σημαντικό, έφ'όσον κάθε σύστημα δίνει τήν ιδική του λύσι, ή οποία δέν ευχαριστεί βέβαια όλους. Μέ την λύσιν του προβλήματος ,είναι άμεσα συν­δεδεμένοι καί οί συχνά άκουόμενοι "αφορισμοί του τύπου: "Το άτομο είναι το παν" η "Το συμφέ­ρον του άτόμου, πρέπει νά υποτάσσεται στο συμφέρον του συνόλου". Οι προτάσεις αυτές, μαζί μέ ένα πλήθος άπό ανάλογες, δέν είναι τίποτε άλλο, παρά μία περιληπτικότατη σύνοψις τρόπων αντιμετωπίσεως του προβλήματος.

Επειδή είναι χρήσιμο νά γνωρίζωμε ποία λύσις ακριβώς δίδεται άπό τις διάφορες κοσμοθεωρίες καί πολιτικά συστήματα, θά έπιχειρηθή μία άνάλυσις του θέματος μέ μία ταυτόχρονη έπισκόπησι των διαφόρων θεωριών καί απόψεων · Πρίν προχώρηση όμως, διευκρινίζεται ότι, ή σχέσις "ατόμον-κοινωνία" εχει δύο διαστάσεις , αλληλένδετες μέν, άλλά διαφορετικής ύφης.. Πιο άπλά, θά μπορούσε νά λεχθή, ότι το πρόβλημα αν

τιμετωπίζεται κάτω άπό δύο διαφορετικά πρίσ­ματα, ένα ηθικό-κοινωνικό καί ένα πολιτικό-φιλοσοφικό . Με τον όρο ηθικοκοινωνική διάστασις εννοεϊται ή θεωρητική αντιμετώπισις καί επεξεργασία του προβλήματος άπό τούς διαφόρους "στοχαστάς" φιλοσόφους, κοινωνιολόγους , ψυχολόγους κ.λ.π. οί όποίοι, παρατηρώντας τά διάφορα φαινόμενα καί καταστάσεις πού δημιουργούνται στις ανθρώπινες κοινωνίες, διετύπωσαν θεωρίες περί της αντιμετωπίσεως του προβλήματος δηλ."κανόνες δράσεως",αναλόγως των συμπερασμάτων στά όποια κατέληξαν.

Μέ τον όρο πολιτικοφιλοσοφική διάστασις εννοείται ή προσπάθεια της πολιτικής σκέψεως γιά τήν έξεύρεσιν τής καλλιτέρας δυνατής λύσεως του προβλήματος, προσαρμοσμένης στις δυνατότητες της πολιτικής πρακτικής καί τήν ένσωμάτωσί της στά πλαίσια μιας κοσμοθεωρίας

Αντιμετωπίζοντας λοιπόν το πρόβλημα ήθικοκοινωνικά ,ύπαρχει κατά βάσιν, ή θεωρία του άτομικισμού (INDIVIDUALISMUS) άφ, ένός καί ή θεωρία του κοινωνισμού  άφ' έτέρου. Καί ό μέν άτομικισμός είναι θεωρία πού δέχεται τήν πλή­ρη ταύτησι καί άφομοίωσι του άτόμου, άπό το κοινωνικό σύνολο, χαρακτηρίζεται σάν κοινωνισμός η καί κολλεκτιβισμός (μέ τήν γενικώτερη έννοια του όρου)

Ή πολιτικοφιλοσοφική έξ'αλλου αντιμετω­πισις του προβλήματος ή όποια είναι καί ή πιο ενδιαφέρουσα,οδηγεί στίς δύο αντιμαχόμε­νες άπόψεις, στίς δύο εκ διαμέτρου αντίθετες λύσεις, πού εφαρμόζονται στήν σχέσι "άτομον -κοινωνία".Οι δύο αυτές άπόψεις , είναι ή "Άτομοκρατία" καί ή "Κοινωνιοκρατία".

Γιά τά πο­λιτικά συστήματα πού αποδέχονται τήν πρώτην άποψιν, το πάν είναι το άτομο, οί δέ διάφορες, κοινωνικές ομάδες, θεωρούνται ότι δημιουργήθηκαν καί υπάρχουν προς καλυτέραν εξυπηρέτησαν του. Ώς εκ τούτου,τά ατομικά δικαιώματα   είναι τά μόνα πού αναγνωρίζονται.

Από τήν άλλη πλευρά,τά πολιτικά σύστημα τα πού ακολουθούν τήν κοινωνιοκρατική άποψι, δέχονται ότι εκείνο πού προέχει καί λαμβάνε­ται υπ όψιν, είναι αποκλειστικά τό συμφέρον, τής κοινωνικής ομάδος, το δέ άτομο θεωρείται σάν ένα άπλό εξάρτημα αυτής τής ομάδος.

Το πρόβλημα τής σχέσεως άτομου καί κοινωνίας, είναι ένα πανάρχαιο ζήτημα του οποίου η λύσις, απησχόλησε τίς ανθρώπινες κοινωνίες, καί τούς διανοητάς άπό τήν Αυγή τής ιστορίας.

Έως όμως τον 16ον αιώνα μ.χ.(Λούθηρος, Μεταρρύθμησις) ο Κοινωνισμός έχει εκτοπίσει κάθε ιδέα ατομικού δικαιώματος, είτε στο θρησκευ­τικό είτε στο κοινωνικό ,είτε στο πολιτικό πεδίο, μέ μόνη σχεδόν φωτεινή έζαίρεσι, τήν κλασσική Ελλάδα, όπου όλα ανεξαιρέτως τά συ­στήματα δοκιμάσθηκαν καί μας έδωσαν πολίτιμες εμπειρίες, ως προς τά διάφορα καί πολύπλοκα προβλήματα πού λύνουν ή πού δημιουργούν μέ τήν σειρά τους. Ή ολοκληρωτική Σπάρτη,ή Πεισιστρατική Αθήνα, ή Προεδρική Δημοκρατία του Περικλέους, ή 'Ολιγαρχική Αθήνα, ή Δυαρχία των Θηβών, ή Πεφωτισμένη Δεσποτεία του Άλεξάνδρου, έκάλυψαν τίς περισσότερες εφαρμογές, τής "σημερινής" πολιτικής σκέψεως.

θά πρέπει νά περάσουν 2.000 χρόνια πε­ρίπου, μέχρις ότου ξανασυμβή παρόμοιο γεγονός Καί το γεγονός αυτό, είναι ή Μεταρρύθμησις. Σ' αύτήν έχει τίς ρίζες του ό σύγχρονος Ατο­μικισμός. Αλλά ό Ατομικισμός τής Μεταρρυθμίσεως ο πουριτανικός  ατομικισμός, όπως λέγεται δέν είναι ο ίδιος με τον κλασσικό ατομικισμό. Αυτός μέν ήταν μία έπώδυνη προσπάθεια απελευθερώσεως της ανθρώπινης σκέψεως και προσωπικότητος, ενώ ο πρώτος ήταν απλώς μία θρησκευ­τική άντίδρασις στίς αυθαιρεσίες καί τήν διαφθορά της Παπικής εκκλησίας. Το τελικό άποτέλεσμα πάντως είναι,ό μέν κλασσικός άτομικισμός, νά θεωρήται ορόσημο στήν πολιτιστική έξέλιξι του ανθρώπου, ό δέ πουριτανικός άτομι κισμός νά έκφυλισθή, σ'εναν στείρο ατομικό έγωϊσμό, αργότερα. Έδώ θά πρέπει νά άναφερθή , οτι ο φιλελευθερισμός, η κατά βάσιν οικονομική αυτή θεωρία, που εμφανίσθηκε τον 18ον αιώ­να, ενστερνίσθηκε τον πουριτανικό ακριβώς άτομικισμό', ο όποίος απετέλεσε καί ένα άπό τά κυριώτερα χαρακτηριστικά του. Μέ τόν Σαίν-Σιμόν καί τούς λεγομένους ίδεαλιστάς-σοσιαλιστάς, ό κοινωνισμός έπανήλθε στο προσκήνιο εκσυγχρονισμένος καί μέ πολλές καινοτομίες, τόσο στο ηθικό όσο καί στό κοινωνικό πεδίο.

Ό 19ος αιώνας , σημειώνει μία κορύφωσι της συγκρούσεως μεταξύ τών δύο απόψεων. Ταυτόχρο­να όμως αρχίζει καί ή επιστημονική θεμελίωσις τους. Κάθε αποψις, εξασφάλιζει τήν ύποστήριξιν  ενός ολοκλήρου επιστημονικού κλά δου. Ό ατομικισμός τής Ψυχολογίας, ό κοινωνισμός της Κοινωνιολογίας. Στίς αρχές του αιώνα μας, η Κοινωνιολογία είναι στά σπάργανα, ενώ ή Ψυχολογία στο ζενίθ της. Παρ' όλα αυτά, ή κοινωνιστική άποψις εξασφαλίζει ένα μεγάλο πλεονέκτημα, όταν ό Έμίλ Ντυρκχάϊμ, διάσημος Γάλλος ψυχολόγος συντάσσεται μ' αύτήν, ιδρύοντας τήν λεγομένη σχολή της Ψυχολογίας .

Τήν άντιμάχεται ο Γκαμπριέλ Ταρντ καί  η Ψυχολογική Σχολή, στήν οποίαν ανήκει καί ο γνωστός Γοΰσταυος λε Μπόν (Ή ψυχολογία των όχλων). Ό Ταρντ υποστηρίζει, ότι ή κοινωνία σάν σύνολο άτόμων, είναι ή εστία όλων των ομαδικών φαινομένων, άλλά αυτά ουσιαστικώς παράγονται ά­πό τήν ψυχολογία των άτόμων -μελών της. "Ετσι, τά ομαδικά Φαινόμενα, θά μπορούσαν νά μελετη­θούν απλώς από έναν συμπληρωματικό κλάδο τής κλασσικής ψυχολογίας, τήν Διαψυχολογία.

Αντί­θετα , ο Ντυρκχάϊμ πίστευε,δτι ή κοινωνία προυπάρχει του άτόμου καί πρακτικά, το απορροφά. Ή ανθρώπινη λοιπόν νοοτροπία, έξαρτάται άμε­σα άπό τίς κοινωνικές διαρθρώσεις καί λειτουργίες,τους κοινωνικούς κανόνες καί τά κοινωνικά πρότυπα. Οι ίδιες οί ιδιωτικές σχέσεις , επηρεάζονται βαθειά άπ' όλους αυτούς τούς παράγοντες. Γενικώς, ό Ντυρκχάϊμ υπεστήριξε, ότι μόνον μία κοινωνιολογία τελείως ανεξάρτητη άπό τήν ψυχολογία, θά είχε το δικαίωμα νά μελετήση τά ομαδικά φαινόμενα. 

Εύκολα όμως, μπορούμε νά διαπιστώσουμε τίς ανεπάρκειες τών απόψεων τών δύο αντιπάλων Σχολών, πού στήν πραγμα­τικότητα καθρεπτίζουν καί τήν ανεπάρκεια τών δύο ακραίων θέσεων καί θεωριών πού άντιπροσωπεύουν δηλ του ατομικισμού καί του κοινωνι σμού. Κάνοντας ετσι μιά πρόχειρη κριτική, παρατηρείται ότι ή Διαψυχολογία, κινδυνεύει νά παραγνωρίση σοβαρά τον ιδιάζοντα χαρακτήρα τής ομαδικής νοοτροπίας καί νά άγνοήση τίς κοινωνικοπολιτιστικές έπιδράσεις,στίς όποιες έχει ύποταχθή το "έγώ",πρίν άκόμη συνειδητοποίηση τήν υπαρξίν του.

Ή Κοινωνιολογική Σχολή, σφάλλει άπό τήν αντίθετη πλευρά. Υπερεκτιμώντας τον παράγον­τα  κοινωνία, φθάνει σέ παράλογα συμπεράσματα, θεωρεί π.χ. τον άτομικό ψυχισμό σάν προϊόν ομαδικών φαινομένων

Δέν αργούν πράγματι νά σημειωθούν αντι­δράσεις. Ό ίδιος ό Ντυρκχάϊμ, γράφει: «...Δέν εχει καθόλου άποδειχθή, ότι ή τάσις κοινωνικόποιήσεως υπήρξε, άπό τήν άρχή, ένα κληρονομικό ένστικτο του ανθρωπίνου γένους·. .Είναι πολύ φυσικώτερο νά τήν θεωρήσωμε σάν προϊόν τής κοινωνικής ζωής, πού εχει όργανωθή, βραδέως , στον εσωτερικό μας κόσμο...» Επίσης, πολλοί μαθηταί του Ντυρκχάϊμ, εξεδήλωσαν την αποστροφή τους, γιά τήν άποψι που διδάσκει, ότι το άτομο απορροφάται άπό τήν κοινωνία.

"Αλλοι επιστήμονες έτόνισαν, ότι ή ακραία ατομικιστική όπως καί ή ακραία κοινωνικιστική θεώρησις του προβλήματος, είναι αφελής καί επικίνδυνη άπλούστευσις. Πράγματι τδ νά άντιτάσσεται το "άτομικό υποκείμενο" στό "κοινω­νικό σύνολο" βεβαιώνοντας, κατά περίπτωσι, τήν απόλυτη υπεροχή του ενός επί του άλλου, είναι σάν νά προδικάζεται ή ύπαρξις αυστηρών ορίων μεταξύ τους, κάτι πού, προφανώς, δέν υπάρχει στήν πραγματικότητα. Τελικά ή συναίσθησις του κενού, πού υπήρχε μεταξύ τών δύο ακραίων από­ψεων, προκάλεσε πολλές ζημώσεις, μέ αποτέλεσμα ν' άρχίσουν προσπάθειες γεφυρώσεως του χάσμα­τος καί πραγματοποιήσεως μιάς συνθέσεως  του ατομισμού με τον κοινωνισμό.

 Οι προσπάθειες αυτές μέχρι σήμερα, δεν κατέληξαν άκόμη στήν οριστική διατύπωσι τής ενιαίας καί πλήρους θεωρίας, ή όποια θά δίνη καί τήν πλέον σωστή καί ρεαλιστική άπάντησι. Μιας θεωρίας ή όποια θά είναι μιά ουσιαστική σύνθεσις τών δύο τάσεων καί όχι ένας άπλός συμβιβασμός τους. Το ότι δέν επετεύχθη αυτό άκόμη, φυσικά, δέν αποδεικ­νύει τίποτε αλλο,παρά το πολύπλοκο του προ­βλήματος καί όχι τήν αδυναμία επιλύσεως του.

Ή πρόσφατη άνάπτυξις _της_Κοινωνικής Ψυχολογίας , ένός πολλά ύποσχομενου επιστημονικού κλάδου,ό όποιος γεννήθηκε ουσιαστικώς μέσα στήν δεκαετία 1930-40,αποτελεί ένα μεγάλο καί θετικό βήμα προς τήν κατεΰθυνσι αυτή. Του το έξ' αλλου φαίνεται αμέσως, άπό το γεγονός ότι,αντικείμενο σπουδής τής Κοινών.Ψυχολογίας είναι ή μελέτη "τής συμπεριφοράς του άτόμου, εντός τής κοινωνίας "καθώς καί όλων τών συνα­φών θεμάτων,πού προκύπτουν άπό τίς σχέσεις μεταξύ άτόμου καί κοινωνίας.

"Ηδη οί παλιές θεωρίες καί οί συγκρούσεις πού προκάλεσαν,ανήκουν στο παρελθόν καί έγκαταλείπονται σάν ξεπερασμένες, άφού δέν κατόρ­θωσαν, μέ τήν εφαρμογή τους τίποτε άλλο, άπό τήν δημιουργία έκτρωματικών καταστάσεων. Ή σύγχισις πού επικρατεί στήν εποχή μας κατά μέγα μέρος οφείλεται στήν αποτυχία ακριβώς τών παλαιών θεωριών. Χρειαζόμαστε λοιπόν ενα νέο θεωρητικό σχήμα. 

Καί αυτό το σχήμα, την νέα θεωρία μόνον ό Ελληνισμός, το Έλληνικό πνεύμα η Ελληνική σκέψις πρέπει νά δώση.

Δημήτριος Μακεδών 

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ του μηνός Μαίου του 1976