Ιωάννης Συκουτρής, ο Έλληνας ιδεαλιστής – του Νικολάου Καρρά

Η πρώτη μου γνωριμία με τον Συκουτρή έγινε στα τελευταία μαθητικά χρόνια, σε στιγμές αναζητήσεων, με ένα μικρό βιβλίο το οποίο ήταν μια αποκάλυψη για εμένα. Ήταν «Η φιλοσοφία της ζωής: Ο ηρωικός τρόπος ζωής». Ένα κείμενο γραμμένο στην ταραγμένη περίοδο του Μεσοπολέμου που απευθυνόταν όμως σε όλες τις εποχές. Ανέβλυζε ένα μήνυμα ψυχικής δύναμης απέναντι στη ζωή και στο θάνατο.

Αργότερα όταν ερεύνησα τη ζωή και το έργο του Συκουτρή κατάλαβα το μέγεθος της σπουδαιότητας του ιδίου και του έργου του, την μεγάλη τύχη που είχαν οι μαθητές και όσοι τον έζησαν, αλλά και την μεγάλη απώλεια για την ελληνική και διεθνή φιλολογική επιστήμη απετέλεσε ο θάνατος του το 1937. Κατάλαβα

επίσης τι εννοούσαν ξένοι διαπρεπείς επιστήμονες όπως ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου Paul Maas, όταν έλεγαν ότι με τον Συκουτρή χάνει το ελληνικό έθνος τον οξυνούστατο κριτικό του ελληνικού πεζού λόγου, που παρήγαγε μετά τον Κοραή!

Θα πει βεβαίως κάποιος ότι εν μέσω οικονομικής κρίσεως είναι το λιγότερο πολυτέλεια εμείς να ασχολούμαστε με τον Συκουτρή, με τον ιδεαλισμό, με τον ηρωικό τρόπο ζωής... Όμως αν το καλοσκεφτούμε, η ελληνική κρίση είναι κυρίως κρίση Παιδείας, κρίση αξιών, έλλειψη ιδανικών και στόχων. Από εκεί ξεκινούν όλα. Στα φοιτητικά μου χρόνια ήμουν μάρτυρας διωγμού και διασυρμού καθηγητών, καταλήψεων και καταστροφών των σχολών στο όνομα της δημοκρατίας και της ελεύθερης διακίνησης ιδεών. Ποια ήταν η συνέχεια αυτών; η κυριαρχία του μικροκομματισμού, των επιτήδειων, η έλλειψη αξιοκρατίας, η κλεπτοκρατία και φυσικά η απουσία κοινού εθνικού πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού σχεδίου, το οποίο θα ήταν προς το συμφέρον όλων μας. 

Ο Συκουτρής εμφύσησε στις ψυχές των νέων εκείνα τα χρόνια της δεκαετίας του ‘30, διάθεση υπερβάσεως από τις ευκολίες, το χρήμα, την μάζα και προσπάθησε να τους ανοίξει δρόμους δημιουργικής ακόμα και ηρωικής αποστολής. Προκάλεσε τον ενθουσιασμό και την αγάπη για τα ελληνικά γράμματα. Κυρίως όμως έδειξε στους νέους - προκαλώντας την συζήτηση και τον αντίλογο - την αξία της ελεύθερης και ηθικής προσωπικότητας, έναντι της άλογης και ανεύθυνης μάζας. Κήρυττε τον σεβασμό στην αντίθετη ιδέα, η οποία όμως να προέρχεται από κατανόηση των πραγμάτων και από εσωτερική διαύγεια. Τόνιζε χαρακτηριστικά ο Συκουτρής την σημασία της πίστεως: «Όχι το τι πιστεύεις, αλλά το πώς πιστεύεις οτιδήποτε πιστεύεις, έχει αξία». Και το πιστεύω αυτό πρέπει να έχει προέλθει στον καθένα μας ως προσωπικό απόκτημα μετά από προσωπικούς αγώνες και συναίσθημα ευθύνης. 

Επί έξι χρόνια από το βήμα του καθηγητού, εμφύσησε σε μαθητές και φοιτητές την αγάπη για τον ελληνικό πολιτισμό, τον αρχαίο και τον νέο. Συγκλόνισε και εμψύχωσε το πολυπληθές ακροατήριό του, το οποίο δεν αποτελείτο μόνο από φοιτητές αλλά και από φιλολόγους, νομικούς, καλλιτέχνες, ηθοποιούς... Είπαν τότε ότι επί Συκουτρή, η κλασική αρχαιότητα γνώρισε μια δεύτερη παρουσία στην Ελλάδα! 

Ο Συκουτρής πίστευε στην αριστοκρατία του πνεύματος, στο Έθνος, στην σύνδεση του παρόντος με την ιστορία μας και στον αγώνα για τη μόρφωση νέων ελληνικών γενιών ελεύθερων, υπεύθυνων και δημιουργικών. Από μια συνέντευξή του στο περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα», σημειώνουμε επιλεκτικά κάποιες προτάσεις του για τις έννοιες της Ελευθερίας και του Έθνους: «Η Ελευθερία είναι η κύρια ιδιότητα μιας προσωπικότητας. Η δε ελευθερία της σκέψεως πρέπει να συμβαδίζει με την ψυχική υγεία του έθνους, ειδάλλως καταλήγει στην ασυδοσία, την ανευθυνότητα και την δημοκοπία». Επισημαίνει ο Συκουτρής επίσης τον κίνδυνο αναπτύξεως μίας νέας τυραννίας, της τυραννίας των ανεύθυνων: «Μας κυριαρχούν σήμερα οι ανεύθυνοι, οι δημοσιογράφοι, οι σαλτιμπάγκοι του κοινοβουλευτισμού. Και το χειρότερο, μας κυριαρχούν και ταυτοχρόνως μας κοροϊδεύουν αφού τυραννούν εν ονόματι των λαϊκών ελευθεριών». Για την σημασία των εθνών θα πει στην ίδια συνέντευξη: «Η διαφοροποίηση κατά έθνη αποτελεί την άριστη και γονιμότερη από τις μορφές διαφοροποιήσεως που μας προσφέρει η ιστορία. Όχι μόνο γιατί είναι η παλαιοτέρα, αλλά και γιατί στηρίζεται σε μόνιμους και ζωτικούς παράγοντες (την γη, την φυλή, το κλίμα, τη γλώσσα, τις παραδόσεις, τα έθιμα κ.λπ.). Περιλαμβάνει επομένως στοιχεία φυσιολογικά, ψυχολογικά, οικονομικά και μαζί πνευματικές και ηθικές αξίες». 

Ο Συκουτρής δεν έμεινε μόνο στο καθηγητικό και το συγγραφικό έργο. Εφημερίδες και περιοδικά φιλοξένησαν κείμενά του και πολλές αίθουσες στην Αθήνα και στις επαρχιακές πόλεις άνοιξαν για τις διαλέξεις του. Επίσης όπου βρισκόταν δημιουργούσε κύκλους αναγεννητικούς και ατμόσφαιρα πνευματική. Ο ίδιος επίσης ίδρυσε με φοιτητές τον Φιλολογικό Κύκλο για την νεοελληνική και ξένη λογοτεχνία και το Επιστημονικό Φροντιστήριο για την κλασική φιλολογία. Μάλιστα με τον Κωστή Παλαμά, τον Γρηγόριο Ξενόπουλο και τον Νικόλαο Λούβαρη, την άνοιξη του 1936, ίδρυσε μια Ανωτέρα Σχολή Λογοτεχνικής Μορφώσεως, με το όνομα «Ασκραίος». 

Συμμετείχε στον Κύκλο του Αρχείου Φιλοσοφίας ο οποίος εξέδιδε και το περιοδικό «Αρχείο Φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών» από το 1929 έως το 1940. Στον κύκλο του Αρχείου Φιλοσοφίας συμμετείχαν προσωπικότητες όπως οι Π. Κανελλόπουλος, Κ. Τσάτσος, Μ. Τσαμαδός, Γ. Σαραντάρης, Β. Λαούρδας, Ν. Λούβαρης, Δ. Καπετανάκης, Ε. Παπανούτσος, Έλλη Λαμπρίδη και άλλοι. Η φιλοσοφική αυτή κίνηση, η οποία φιλοξενούσε διάφορες τάσεις, γεννήθηκε ως αντίποδας σε φιλοσοφικό πνευματικό επίπεδο, στη θεωρία του ιστορικού υλισμού. Προέβαλε επίσης την δημιουργική σύνδεση με την αρχαιότητα και την ανανέωση της πνευματικής ζωής. 

Ο Συκουτρής δεν τοποθετήθηκε και δεν είχε την εύνοια κάποιου κομματικού στρατοπέδου. Φυσικά ήταν ελληνολάτρης, αριστοκράτης του πνεύματος, αντίθετος στις υλιστικές θεωρίες και ιδεαλιστής. Θα μπορούσαμε να τον εντάξουμε σε ένα άτυπο κίνημα εθνικής πνευματικής αυτογνωσίας και δημιουργίας το οποίο αναπτύχθηκε στη δεκαετία του ‘30 και συνεχίστηκε από κάποιους και μετά τον πόλεμο. Σε αυτό το κίνημα θα μπορούσαμε να κατατάξουμε τους: Αρίστο Καμπάνη, Φώτο Πολίτη, Παντελή Πρεβελάκη, Αγγελική Χατζημιχάλη, Αθηνά Ταρσούλη, Νίκη Περδίκα, Δώρα Στράτου, Άγγελο και Εύα Σικελιανού, Λίνο Καρζή, Δημήτρη Πικιώνη, Δημήτρη Βεζανή, Σίμωνα Καρρά, τους ζωγράφους Κωνσταντίνο Παρθένη, Φώτη Κόντογλου, Χατζηκυριάκο- Γκίκα, και άλλους Καλλιτέχνες και συγγραφείς της γενιάς του ‘30. 

Αντί επιλόγου και ως μικρό αφιέρωμα στον εκούσιο θάνατο του Ιωάννου Συκουτρή, θα κλείσουμε με μία παράγραφο από το θαυμάσιο κείμενό του «Ο ηρωικός τρόπος ζωής»: «Η ζωή ενός ηρωικού ανθρώπου δεν μπορεί παρά να είναι σύντομος. Σύντομος όχι πάντοτε με την κοινή σημασία. Μπορεί κάποτε να ζήσει πολλά χρόνια, αλλά πάντα θα είναι λίγα σχετικά με την πλησμονή της ζωτικότητάς του. Άλλωστε η ηλικία είναι κάτι σχετικό: δεν μετριέται πάντως με τη διάρκεια, με το περιεχόμενό της μετριέται».