Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19ο ΑΙΩΝΑ: Σοπενχάουερ

Ό 19ος αιώνας αποτελεί για τήν Ευρώπη το αποφασιστικό σημείο στροφής. Ό Ευρωπαϊκός πολιτισμός, πού είχε φθάσει στο κορύφωμα αντελήφθη τά πρώτα σημάδια τής παρακμής του. Στή διανόηση τό γεγονός αυτό εκφράσθηκε πια ολοκάθαρα και κλείστηκε μέσα σέ στέρεους φιλοσοφικούς τύπους.

Υπήρχε, βεβαίως, ή κλασσική Ιδεαλιστική και υλιστική παιδεία, πού έδωσε έναν Μαρξ, έναν Έγελο ή έναν Κίρκεγκααρτ. Αλλά ή παιδεία ή οπoία μέ τό πέρασμα του χρόνου άρχισε νά κυριαρχεί κατά τον 10ον αιώνα και ή όποια συνέπεσε μέ τις απαρχές τής καταρρεύσεως του Ευρωπαϊκού κόσμου, στηρίζεται κυρίως πάνω στον Αρθούρο Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer, 1788-1860), τον Φρειδερίκο Νίτσε (Friedrich Nietzsche, 1844-1900), μετέπειτα τον 'Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler, 1880-1936), και μιας στρατιάς άλλων διανοούμενων, πού αρχίζουν άπό τον Εδουάρδο Χάρτμαν (Eduard von Ηartmann, 1842-1906) και τον Φραγκίσκο Μπαίμ (Fran/ Bohm).

Αυτοί κατώρθωσαν νά πραγματοποιήσουν ένα πνευματικό ρήγμα με τήν παλαιά δυτική σκέψη. Ή διάσπαση δέν θεραπεύτηκε μέχρι σήμερα. Αντίθετα διευρύνεται συνεχώς μέ τεράστια βήματα.

Ό Αρθούρος Σοπενχάουερ υπήρξε ό πρώτος, πού διεκήρυξε το  τέλος μιας εποχής επιτευγμάτων, έλπίδας και αλκής και έβαλε τα πρώτα θεμέλια ενός καινούργιου κόσμου, για νέα ξεκινήματα και επιχειρήσεις.

Υπήρχε μία άλλη εποχή μακρυά στό μέλλον, πού περίμενε μια φωνή, κάποια συνθετική διάνοια νά προβάλει το πνεύμα της και τήν άποφασιστικότητά της νά πραγματοποιηθή.

Ό Αρθούρος Σοπενχάουερ ένα άπό τά δυνατότερα μυαλά τών νεωτέρων χρόνων, υπήρξε εκείνος, πού χτύπησε τήν καμπάνα καλώντας τις διάνοιες νά συγκεντρωθούν και τούς ανήγγειλε ότι η Ευρώπη κατέρρεε.  

Ένα τόσο τεράστιο γεγονός απαιτούσε μια φιλοσοφία. Μια φιλοσοφία που δέν θά είχε και δεν θα ήταν δυνατόν να εχει, κανένα κοινό σημείο μέ την υπόλοιπη γερασμένη ιντελλιγκέντσια τής ηπειρωτικής Ευρώπης. Μία φιλοσοφία, πού θά ήταν πέρα για πέρα δυναμική. 

Στο μεγαλειώδες σύγγραμμα του «Ό Κόσμος ώς Βούλησις και ώς Παράστασις», μέ μία αυστηρή λογική διαύγεια και τάξη, αναπτύσ­σεται ή κοσμοθεωρία της Βουλήσεως, μία κοσμοθεωρία, που για τήν δημιουργία της ό φιλόσοφος ανατρέχει στην αρχαία προσωκρατική φιλοσοφία μέσα στην όποια αναγνωρίζει τούς μοναδικούς πνευμα­τικούς συγγενείς του.

Πώς όμως φθάνει σέ μία τέτοια φιλοσοφία;

Ό Εμπεδοκλής δείχνει τον δρόμο μέ τήν θεωρία του, κατά την όποια ό άνθρωπος κατανοεί κάτι, πού βρίσκεται έξω άπό αυτόν, από τό όμοιο του, πού υπάρχει μέσα του.

Ό Σοπενχάουερ θεωρεί ότι μέσα στον εγκέφαλο υπάρχουν νευροβιολογικές δομές, πού ανταποκρίνονται στήν εξωτερική όργάνωση του κόσμου, δηλαδή στον χώρο, στον χρόνο, στήν αιτιότητα, και στην ουσία. "Ετσι τό υποκείμενο και τό αντικείμενο προσδιορίζονται αμοιβαία. Ποιά είναι όμως ή ουσία του κόσμου;

Η Βούλησις. 

Γράφει:

«Οί γενικές δυνάμεις της φύσεως είναι ό κατώτερος βαθμός της αντικειμενικής εκτιμήσεως της βουλήσεως. Έκδηλώνονται σέ κάθε ύλη δίχως εξαίρεση, όπως ή βαρύτητα, τό άδιαπέραστο, και άπό τό άλλο μέρος, μοιράζονται τήν ύλη έτσι, πού άλλες κυριαρχούν έδώ, άλλες έκεί, μέ μία ύλη ειδικά διαφορετική, όπως ή στερεότητα, ή ρευστότητα, ή ελαστικότητα, ό ηλεκτρι­σμός, ό μαγνητισμός, και οί κάθε είδους ιδιότητες. Εΐναι καθ’ εαυτές οί άμεσες εκδηλώσεις της βουλήσεως».

Πώς εμφανίζεται και εξελίσσεται ή Βούλησις;

Έδώ ό Σοπενχάουερ συνεπής στους μεγάλους προσωκρατικούς δασκάλους του, παραμερίζει κάθε τελολογική μηχανοκρατική μέ­θοδο και εφαρμόζει άπό άκρη σε άκρη στό σύστημά του την μέθοδο τής Επιλεκτικής. Γράφει:

Η ιδία ή δύναμις είναι εκδήλωσις της βουλήσεως και σάν τέ­τοια δέν υπόκειται στίς μορφές τής αρχής του λόγου. Είναι χωρίς λόγο. Είναι έξω τον χρόνο παρούσα σε οποιοδήποτε σημείο τον χώρου, και θά έλεγε κανείς ότι παραμονεύει συνεχώς τον ερχομό των συνθηκών, χάρις στις οποίες μπορεί να έκδηλωθή και νά καθοδήγηση μία καθωρισμένη ύλη εξοβελίζοντας τις άλλες δυνάμεις, πού κυριαρχούσαν έκεί άλλοτε. Επί χιλιάδες χρόνια οί χημικές δυνάμεις ύπνωτταν μέσα σέ μια ΰλη ώσπου τό σοκ ενός αντιδραστήρα τις άπελευθέρωσε: και τότε μόνο παρουσιάσθησαν. Ο χρόνος υπήρχε μόνον γι' αύτη την παρουσίαση και ποτέ γιά τήν ιδία τήν δύναμη. Έπί χιλιάδες χρόνια ακόμη, ο γαλβανισμός υπνώττει μέσα στον χαλκό και τον κασσίτερο και αυτά τα δύο μέ τήν σειρά τους βρίσκονται δίπλα στον άργυρο. Από τήν στιγμή, πού θά γίνη συνάντησις υπό ώρισμενες προυποθέσεις ό άργυρος θά άναφλεγή. 

Ακόμα και στον ϊδιο τον όργανικό κόσμο παρα­τηρούμε αποξηραμένους σπόρους νά διατηροϋν έπι χιλιετίες τήν δύναμη, πού αναπαύεται μέσα τους και χάρις σ’ ώρισμενες ευνοϊκές συνθήκες, νά βλαστάνονν έπι τέλους και να γίνωνται φυτά. Οί σκέψεις αυτές μέ έκαναν νά αντιληφθώ τήν διαφορά, πού υπάρχει ανάμεσα σέ μία φυσική δύναμη και τις εκδηλώσεις της. Η δύναμις αυτή είναι ή βούληση. ή ίδία πάντοτε μόνο στά φαινόμενα, εξαιτίας του χώρου και του χρόνου και ό νομός τής αίτιότητος δέν εΐναι παρά ο προσδιορισμός του σημείου μέσα στον χρόνο και στον χώρο. όπου παράγονται τά ιδιαίτερα φαινόμενα. Άπό τά πέντε, μπόρεσα νά κατανοήσω όλη τήν αλήθεια και όλη τήν βαθύτητα τής θεωρίας του Μάλεμπρανς (Nicolas Malebranche. 1638-1715) γιά τις επιλεκτικές αιτίες.

Για τον Σοπενχάουερ τό οργανικό συνδέεται με τό ανόρ­γανο, ή ζωή εΐναι μία ανώτερη ποιότητα-εκδήλωση. Είναι μία βού­ληση γιά διάρκεια και γιά κυριαρχία, Γράφει:

Μπορούμε να διαπιστώσουμε αναμφίβολα στον οργανισμό τά ίχνη άπό όλα τά εϊδη των χημικών και των φυσικών δραστηριοτήτων, αλλά ποτέ δέν θα μπορέσουμε να τον εξηγήσουμε με αυτές διότι δεν πρόκειται για φαινόμενο, που παράγεται άπό την συνδυασμένη δραστηριότητα αυτών των δυνάμεων. Πρόκειται για ένα ανώτερο φαινόμενο, πού υπέταξε όλα τά άλλα φαινόμενα σε μία θριαμβευτική αφοσίωση, διότι αύτη ή μοναδική βούληση, πού άντικειμενοποιείται σέ κάθε φαινόμενο, καθώς τείνει πάντοτε πρός τήν ανώτερη δυνατή άντικειμενοποίηση, εγκαταλείπει στο προκείμενο τούς κατώτερους βαθμούς του φαινομένου, ύστερα άπό τήν σύγκρουση τους, γιά νά έμφανισθή ενεργητική σε μία υπέρτερη βαθμίδα. Δέν υπάρχει νίκη χωρίς μάχη: 

Τό υπέρτερο φαινόμενο ή άλλοιώς ή άντικειμενοποίηση της βουλήσεως, μπορεί νά παραχθή μόνο μέ τήν κατίσχυσή της στις κατώτερες βαθμίδες της εξελίξεως και πρέπει νά θριαμβεύση εκμηδενίζοντας τήν άπόστασή τους πού μολονότι πιά υποδουλωμένη, τείνει πάντα νά έκδηλώνη τήν ουσία αυτών τών κατωτέρων βαθμίδων εξελί­ξεως μέ ανεξάρτητο και πλήρη τρόπο. "Οπως ό μαγνήτης που σηκώνει ένα κομμάτι σίδερο διεξάγει επίμονο αγώνα μέ τήν βα­ρύτητα, πού σαν κατώτερη άντικειμενοποίηση έχει πρωταρχικό δικαίωμα στήν έλξη της ύλης αύτοϋ τοϋ σιδήρου αγώνας όπου ό μαγνήτης ενισχύεται γιατί ή αντίδραση τοϋ σιδήρου απαιτεί άπό αυτόν μία μεγαλύτερη προσπάθεια— τό ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση, ποϋ εκείνο τo όποιο παρουσιάζεται στον άνθρώπινο Οργανισμό εξάγει συνεχή αγώνα ενάντια σέ πολυάριθμες φυσικές και χημικές δυνάμεις πού με τήν ιδιότητα τους σαν κατώτερα φαινόμενα, έχουν προγενέστερα δικαιώματα στο ίδιο αντικεί­μενο.

Ή σύλληψη υπήρξε μεγαλειώδης. Ό ίδιος όμως ό Σοπενχάουερ λύγισε μπροστά στήν ίδια τήν θεωρία του, σάν διάνοια, πού διατηρούσε κάποιο πνευματικό όμφάλιο λώρο μέ τόν παλιό πολιτισμό.

--------------------------------------------------------------------------------------------

Στην επόμενη ανάρτηση θα αναφερθούμε πάλι στην Ιστορία της φιλοσοφίας και ειδικότερα στον Δαρβίνο και τους συνεχιστές του.