Ποιός καθορίζει τις μελλοντικές κοινωνίες;

O Φράνσις Φουκουγιάμα, έγινε παγκοσμίως γνωστός, προβλέπωντας μετά την κατάρρευση του κομμουνισμού το “τέλος της ιστορίας” και την πλήρη και ολοκληρωτική επικράτηση του “φιλελεύθερου καπιταλισμού”.

Αργότερα βέβαια, ειδικά μετά την επίθεση της Αλ Κάιντα στους δίδυμους Πύργους αλλά και την ανάδυση τεράστιων περιφερειακών δυνάμεως όπως της Κίνας, της Ινδίας και φυσικά της Ρωσσίας έγινε παγκοσμίως περίγελως και έγινε αντικείμενο επιθέσεων – με φιλολογικό φυσικά χαρακτήρα. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να συνεχίσει να γράφει και να θεωρείται μάλιστα ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους στοχαστές σήμερα.

Πρόσφατα έγραψε μια πραγματεία σχετικά με τον ρόλο των μεσαίων τάξεων στις σύγχρονες αναταραχές. Τις οποίες αποδίδει στην “παραμέληση” ακριβώς αυτών των μεσαίων τάξεων και στον αποκλεισμό μέρους αυτών από τα “αγαθά” της Δημοκρατίας. Αξίζει να διαβάσουμε το τι ακριβώς λέει: “Οι πολιτικές αναταράξεις που συγκλονίζουν ορισμένες χώρες τα τελευταία χρόνια έχουν έναν κοινό παρονομαστή.

Γράφει ο Φουκουγιάμα σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 18 Ιουλίου 2013 στο περιοδικό Courrier International:
Τα τελευταία δέκα χρόνια είναι πολλοί αυτοί που θεωρούν την Τουρκία και τη Βραζιλία ως πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης -ως αναπτυσσόμενες αγορές που ασκούν όλο και περισσότερη επιρροή στην παγκόσμια σκηνή.
Ωστόσο εδώ και τρεις μήνες οι δύο αυτές χώρες έχουν παραλύσει από γιγαντιαίες διαδηλώσεις μέσω των οποίων οι λαοί εκδηλώνουν τη δυσαρέσκειά τους απέναντι στις κυβερνήσεις τους.

Δύο ερωτήσεις τίθενται: Τι ακριβώς συμβαίνει; Αυτές οι εξεγέρσεις θα μεταφερθούν και σε άλλες χώρες; Αυτό που συνδέει τα πρόσφατα γεγονότα της Τουρκίας και της Βραζιλίας καθώς και την Αραβική Ανοιξη του 2011 και τα κινήματα διαμαρτυρίας στην Κίνα είναι η δυναμική ανέλιξη μιας μεσαίας τάξης σε παγκόσμια κλίμακα.
Παντού όπου έκανε την εμφάνισή της αυτή η σύγχρονη μεσαία τάξη ξεσήκωσε ένα κύμα πολιτικών αντιδράσεων αλλά σπανίως μπόρεσε μόνη της να οδηγήσει σε πολιτικές αλλαγές. Τίποτα από όσα είδαμε το τελευταίο διάστημα στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης και του Ριο ντε Τζανέιρο δεν αποδεικνύει ότι αυτές οι περιπτώσεις αποτελούν εξαιρέσεις.

Στην Τουρκία και στη Βραζιλία, όπως νωρίτερα στην Τυνησία και στην Αίγυπτο, η πολιτική αμφισβήτιση δεν εκφράστηκε από τους φτωχούς αλλά από νέους με υψηλό ή μεσαίο μορφωτικό επίπεδο και με εισόδημα υψηλότερο από τον μέσο όρο. Αυτοί οι νέοι γνωρίζουν τα τεχνολογικά εργαλεία και χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το facebook και το twitter για να μεταφέρουν πληροφορίες και να διοργανώσουν διαδηλώσεις. Ακόμη κι αν ζουν σε χώρες όπου διεξάγονται κανονικά και δημοκρατικά εκλογές εντούτοις δεν αισθάνονται κανένα σύνδεσμο με τις πολιτικές ελίτ που βρίσκονται στην εξουσία.

Στην Τουρκία αμφισβητούν την πολιτική αστικής ανάπλασης του Πρωθυπουργού Ταγίπ Ερντογάν και τις αυταρχικές μεθόδους του. Στη Βραζιλία επαναστάτησαν εναντίον μιας πολιτικής ελίτ διαβρωμένης ως το μεδούλι η οποία καθρεφτίζεται σε εκδηλώσεις τύπου Παγκόσμιο Πρωτάθλημα και Ολυμπιακοί Αγώνες του Ρίο ενώ είναι ανίκανοι να διασφαλίσουν στους πολίτες στοιχειώδεις δημόσιες υπηρεσίες όπως η υγεία και η παιδεία.

Εδώ και δέκα χρόνια ο κόσμος της αγοράς μιλάει για την ανέλιξη αυτής της «παγκόσμιας μεσαίας τάξης». Το 2008 μια έκθεση της Goldman Sacks καθόριζε τα στοιχεία αυτής της τάξης ως εξής: άτομα με ετήσιο εισόδημα 6.000-30.000 δολάρια (4.600-23.000 ευρώ) και υπολόγιζε ότι ως το 2030 θα υπάρχουν επιπλέον 2 δισ. άτομα επιπλέον που θα βρίσκονται σε αυτή την κατηγορία.
Μια έκθεση του Ινστιτούτου Μελετών Ασφάλειας της ευρωπαϊκής ένωσης του 2012 κατέληγε στο εξής συμπέρασμα: ο πλούτος αυτής της μεσαίας τάξης ζυγίζει σήμερα 1,8 δισ., θα φτάσει τα 3,2 δισ. το 2020 και τα 4,9 δισ. το 2030 -όταν ο πληθυσμός του πλανήτη θα είναι 8.3 δισ. κάτοικοι.

Αυτή η αύξηση παρατηρείται κυρίως στην Ασία, ειδικά στην Κίνα και την Ινδία, αλλά αυτή η τάση ενισχύεται σε κάθε σημείο του πλανήτη, ακόμη και στην Αφρική, όπου, σύμφωνα με την Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (BAD) η μεσαία τάξη εκπροσωπεί ήδη 300 εκατομμύρια άτομα. Συνήθως οι οικονομολόγοι ενσωματώνουν σε αυτή την κατηγορία μόνο όσους ανταποκρίνονται στα οικονομικά κριτήρια....αλλά για να ερμηνεύσουμε τις πολιτικές συμπεριφορές θα ήταν προτιμότερο να καθορίσουμε το προφίλ της μεσαίας τάξης ανάλογα με το επίπεδο της εκπαίδευσης, του επαγγέλματος και την περιουσίας που κατέχει.

Στο μέτρο όπου οι μεσαίες τάξεις είναι γενικά αυτές που πληρώνουν φόρους, έχουν κάθε συμφέρον ώστε η Πολιτεία να δίνει λόγο στην κοινή γνώμη. Οι νεοεισερχόμενοι σε αυτές τις τάξεις έχουν περισσότερα κίνητρα να περάσουν σε κινητοποιήσεις εξαιτίας αυτού που ο Σάμιουελ Χάντινγκτον αποκαλεί «το λάθος» -δηλαδή από την ανικανότητα της κοινωνίας να ανταποκριθεί στην ταχύτατη εξέλιξη των κοινωνικο-οικονομικών απαιτήσεων. Την ώρα που οι φτωχοί δίνουν μάχη για να επιβιώσουν μέρα με τη μέρα, οι μεσαίες τάξεις που έχουν απογοητευτεί είναι πιο αποφασισμένες να ξεκινήσουν κινητοποιήσεις και να αντισταθούν ώσπου να επιτύχουν ικανοποίηση.

Αυτή η δυναμική ήταν προφανής στην Αραβική Ανοιξη όπου οι διαδηλωτές που απαιτούσαν αλλαγή καθεστώτος ήταν δεκάδες χιλιάδες νέοι σχετικά μορφωμένοι. Η Τυνησία και η Αίγυπτος παρήγαγαν έναν μεγάλο αριθμό διπλωματούχων στην προηγούμενες δεκαετία. Αλλά τα αυταρχικά καθεστώτα του Ben Ali και του Χόσνι Μουμπάρακ ήταν τα κλασικά καθεστώτα του παλαιού καπιταλισμού όπου για να επιτύχει κάποιος οικονομικά έπρεπε να διαθέτει ερίσματα στο πολιτικό προσωπικό. Αυτό σημαίνει ότι καμια απο τις δύο αυτές χώρες δεν φρόντισε για μια γρήγορη οικονομική ανάπτυξη που θα προσέφερε θέσεις εργασίας στους νέους. Και αυτό προκάλεσε την πολιτική επανάσταση.

Ο συνέχεια λάθος Φουκουγιάμα
Ενώ όμως φαινομενικά κατά τα λέει ο Φουκουγιάμα δεν λαμβάνει υπόψιν του έναν βασικότατο παράγοντα. Το Δημογραφικό. Χώρες όπως η Τουρκία και η Βραζιλία, αλλά και η Αίγυπτος έχουν μία σαφή δημογραφική έκρηξη. Τα δομικά προβλήματα παραδείγματος χάριν στην Αίγυπτο έχουν να κάνουν με την πληθυσμιακή έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών που αύξησε τον πληθυσμό από κάτω από 30 εκατ. το 1960 σε πάνω από 80 εκατ.

Σήμερα. Κάθε χρόνο φτάνουν σε ηλικία αναζήτησης εργασίας περί τις 700 με 800 χιλιάδες νέοι Αιγύπτιοι και για να δημιουργηθούν τόσες θέσεις εργασίας χρειάζεται οικονομική ανάπτυξη πάνω από 7%, κάτι που δεν είναι εφικτό μακροπρόθεσμα. Το άλλο πρόβλημα είναι η αδυναμία πρόσβασης σε επαρκή τροφή για τον πληθυσμό της χώρας, μετά τον τριπλασιασμό της τιμής του σταριού την τελευταία δεκαετία, αλλά και των λοιπών βασικών ειδών διατροφής...

Στην πλούσια Ελλάδα δεν «πονέσαμε» από αυτή την αύξηση γιατί το κόστος διατροφής αντιπροσωπεύει μικρό ποσοστό του ετήσιου εισοδήματος ακόμη και των οικονομικά  αδύναμων στρωμάτων.

Για παράδειγμα μετά από πέντε χρόνια ύφεσης στην Ελλάδα έχουμε ένα κατά κεφαλήν ΑΕΠ της τάξης των 27.000 δολαρίων, ενώ στην Αίγυπτο το αντίστοιχο κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι κοντά στα 6.200 δολάρια το χρόνο.
Για κάποιον από την σκοπιά του ανεπτυγμένου κόσμου αυτά που λέει ο Φουκουγιάμα ίσως έχουν κάποια βάση. Η αλήθεια όμως είναι ότι όπως ακριβώς δεν ήλθε το τέλος της ιστορίας, έτσι και οι μεσαίες τάξεις παίζουν ρόλο στις “δυτικές” κοινωνίες, ενώ στα υπόλοιπα κράτη η δημογραφική έκρηξη υποσκάπτει κάθε περίπτωση “ισορροπίας”.

Δημήτρης Παπαγεωργίου