Αρχαία Μακύνεια

 Η αρχαία πόλη Μακύνεια βρισκόταν κοντά και NA του όρους Ταφιασσού (Κλόκοβα) προς τη μεριά του Μολύκρειου. Δεν είναι απόλυτα γνωστό πότε χτίστηκε, ίσως να πρόκειται για αρχαία ομηρική πόλη. Η Μακύνεια ήταν Λοκρική πόλη κοντά στα σύνορα με τους Αιτωλούς και δε είναι γνωστό με βεβαιότητα πότε πέρασε στην κυριαρχία των Αιτωλών. Ίσως το 338 π.Χ., την εποχή

που ο Φίλιππος ο Β’ ο Μακεδών κατέλαβε τη Ναύπακτο.

Η καταστροφή της αρχαίας Μακύνειας, σύμφωνα με τις επικρατούσες απόψεις, οφείλεται μάλλον σε φυσικά αίτια είτε σε σεισμό, είτε σε επιδημία ελονοσίας, χωρίς να παραλείπεται η εκδοχή, η καταστροφή της και ειδικότερα του τείχους, να έγινε από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο τον Ε’. Έκτοτε η αρχαία Μακύνεια περιήλθε σε παρακμή. Τα ίχνη της αρχαίας Μακύνειας βρίσκονται ΒΔ του συνοικισμού Μαμάκω της Μακύνειας και ανατολικά του Ιερού Ναού Αγίου Θωμά, στην κορυφή του λόφου, που ονομάζεται “Παλαιόκαστρο” σε υψόμετρο 200 μ. Τεράστιες πελεκητές πέτρες υποδηλώνουν την ύπαρξη τείχους.

Το τείχος πιθανόν να έφθανε μέχρι τη θάλασσα, όπου διακρίνονται ίχνη παλαιού λιμένα στη θέση “Κεραμιδάκι”. Στη ΝΑ πλαγιά της ακρόπολης σώζεται το θέατρο της πόλης, που είχε 14 σειρές καθισμάτων και ίσως χρησιμοποιείτο και ως βουλευτήριο. Στο υψηλότερο σημείο του θεάτρου υπήρχαν και τρεις ευθύγραμμες και παράλληλες σειρές καθισμάτων με στηρίγματα στην πλάτη, όπου προφανώς κάθονταν οι επίσημοι, ενώ μπροστά από αυτές υπήρχε πέτρινος θρόνος για το τιμώμενο πρόσωπο. Βόρεια του θεάτρου, υπάρχουν τα θεμέλια μεγάλου ναού και δύο κίονες. Βυζαντινός παραλιακός οικισμός είναι το Σοποτό στον όρμο όπου υπάρχουν οι οικισμοί Κολοβαίικα και Μαγκλαραίικα που χωρίζονται από το Ριζόρεμα. Στον οικισμό Μαγκλαραίικα υπάρχει ο παλαιός ναός του Αγίου Πολυκάρπου.

Παλαιός οικισμός είναι το Χαλούλαγα που είχε το 1829, 32 κατ. και έκτοτε έπαυσε να απογράφεται. Το προηγούμενο όνομα της Μακύνειας ήταν Μαμάκω, από το παρωνύμιο Μαμάκος. Βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου Παλιόκαστρο (200 μ.). Η Μαμάκω εμφανίζεται ως οικισμός το 1844 και βρισκόταν σε λόφο, στον οποίο σήμερα βρίσκεται και ο ναός του Άϊ Θωμά. Στις απογραφές από το 1940 εμφανίζεται η Κάτω Μαμάκω εκεί που είναι σήμερα η Μακύνεια. Ενοριακός ναός είναι ο Άγιος Κωνσταντίνος που κατά την παράδοση ήταν μοναστήρι. Όταν καταστράφηκε το βυζαντινό μοναστήρι της Κλόκοβας πάνω από τον όρμο Καλαμάκι, μεταξύ του παλαιού δρόμου και του σημερινού εθνικού, όπου υπάρχουν ερείπια, οι μοναχοί έκτισαν το νέο μοναστήρι στη Μακύνεια, αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Κωνσταντίνου και της Ελένης, το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς επί Τουρκοκρατίας. 
Τότε ήταν που από Μακύνεια ονομάστηκε Μαμάκου, Μαμμάκω ή Μαμάκω για να επανακτήσει σήμερα το παλιό της όνομα.

Η Μακύνεια αποτελεί σήμερα θαυμάσιο παραθεριστικό κέντρο με ωραιότατες παραλίες. Γραφικοί οι συνοικισμοί Αγραπιδόκαμπος, όπου και λουτροπηγή, καθώς και η Ρίζαστα ριζά της Κλόκοβας. Στο βόρειο σημείο του κάμπου του Αγραπιδόκαμπου βρίσκεται σε πανορα- μική τοποθεσία ανάμεσα σε γέρικες βελανιδιές η Εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής. Στα ΝΑ του λόφου στο χείμαρρο Χαλούλαγα που κατεβαίνει από τις Μολυκρειώτικες ράχες υπάρχει ότι απέμεινε από δίτοξο πέτρινο γεφύρι με έμβολο, πιθανότατα του δεύτερου μισού του 17ου αι. Στην παραλία της Ρίζας, τον Ιούλιο, διοργανώνεται η γιορτή της Τσιπούρας όπου ψήνονται τσιπούρες και ακολουθεί γλέντι.