ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ή εμφάνιση της Κοινωνιολογίας βοήθησε παρά πολύ στην παρά πέρα ανάπτυξη της Φιλοσοφίας της Ιστορίας. Παρ' όλα αυτά ή τε­λευταία «κούτσαινε» θεωρητικά άφού μία δεύτερη σπουδαία Ιστορική λειτουργία δεν εΐχε δουλευτεί όπως έπρεπε. Αυτό βέβαια εΐχε τήν αίτία του στην επίδραση της μαρξιστικής κοινωνιολογικής σκέψεως πάνω στήν ευρωπαϊκή διανόηση.

Πρώτος ό Νίτσε έσπασε αυτό τό φράγμα. Ή προσπάθεια ολοκλη­ρώθηκε μέ τήν εμφάνιση του "Οσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler). ΕΪχε προηγηθή όμως μία σειρά διανοουμένων, πού είχαν κάνει ανά­λογες απόπειρες γιά τήν οικοδόμηση μιας Φιλοσοφίας του Πολιτι­σμού.

Πρώτος εΐναι ό Εδουάρδος Γίββων (Edward Gibbon, 1737-1794). Στο μεγαλειώδες έργο του: Ή Άνοδος και ή Πτώσις τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» προχωρεί στή περιγραφή της συγκρούσεως δυό κόσμων, δυο πολιτισμών. Από τό ένα μέρος τοΰ Ελληνικού πολιτισμού και από τό άλλο τοΰ Ασιατικού πολιτισμού, τοΰ Ελληνικού πολιτειακοΰ πνεύματος και τοΰ Ασιατικού θρησκευτικού ατομικιστικού πνεύ­ματος.

Για τον Γίββωνα ό απόηχος αυτής τής μάχης φτάνει μέχρι τις μέ­ρες μας. Τό συμπέρασμα τών εβδομήντα ένα βιβλίων του περικλείεται μέσα σέ μία φράση: «Περιέγραψα τον θρίαμβο τής θρησκείας και τής βαρβαρότητος». Παρ' όλο, πού ώρισμένα σημεία έχει ξεπερασθεί, τό έργο του διατηρεί μέχρι σήμερα τήν μεγάλη του άξια.

Συστηματικώτερα στά νεώτερα χρόνια οικοδομεί τήν Φιλοσοφία τοΰ Πολιτισμού, ό Γουλιέλμος Ντίλταϋ (Wilhelm Dilthey, 1833-1911). Γι' αυτόν κάθε πολιτιστική εποχή έχει τό ιδικό της ιδιαίτερο πνεύμα, πού δεν επαναλαμβάνεται ποτέ. Γιά τήν κατανόηση αυτού τοΰ πνεύ­ματος δεν αρκεΐ ή συγκριτική μελέτη μέ τις λειτουργίες τής ατομικής συνειδήσεως. Ή πνοή ενός πολιτισμού εΐναι συλλογικό, υπέρτερο τοΰ ατομικού και αποτελεί έκφραση τοΰ Λαού, πού δημιουργεί αυτόν 

τόν πολιτισμό. Στη ψυχή τοΰ Λαοΰ υπάρχουν δυνάμει όλες οί κα­τευθύνσεις τοΰ πολιτισμού.

Ό Ντίλταϋ έκανε ένα τεράστιο βήμα, όταν διέκρινε ότι ό Ιστορι­κός κόσμος είναι σύνθεση δυο λειτουργιών: της κοινωνικής λειτουρ­γίας και τής λειτουργίας τοΰ πολιτισμού. Στό σημείο αυτό πλησίασε τόν Νίτσε από άλλη κατεύθυνση.

Ό Αλφρέδος Βέμπερ (Alfred Weber, 1868-1958), αδελφός τοΰ διάσημου κοινωνιολόγου Μάξ Βέμπερ (Max Weber, 1864-1920), προ­χώρησε ένα βήμα περισσότερο άπό τόν Ντίλταϋ, όταν υποδιαίρεσε τήν λειτουργία τοΰ πολιτισμού σέ λειτουργία τοΰ ύλικοΰ πολιτισμοΰ (Zivilisation, Civilisation) και σέ λειτουργία τοΰ ψυχοπνευματικοΰ πολιτισμοΰ (Kultur, Culture). Τό λάθος του υπήρξε στό ότι στένεψε τό περιεχόμενο τοΰ ύλικοΰ πολιτισμοΰ στις τεχνικές εφευρέσεις, χωρίς νά λάβει ύπ' όψιν του τήν έννοια τής οργανώσεως τοΰ συστήματος ενεργειών, πού πάνε μαζί μ' αυτόν και εξαρτώνται άπό τό γενικότερο πνεΰμα μιας κοινωνίας. "Ετσι γι' αυτόν ό υλικός πολιτισμός εΐναι μηχανικά προοδευτικός. Αλλά ό πνευματικός πολιτισμός γιά τόν Αλφρέδο Βέμπερ είναι ιστορικά μοναδικός. Κάθε τέτοιος πολιτισμός αποτελεί στήν Ιστορία ενα κύκλωμα αναπτύξεως και καταρρεύσεως, πού δεν επαναλαμβάνεται ποτέ.

Ό Ιάκωβος φόν Ούεξκύλλ (Jakob von Uexkull, 1864-1944), καθη­γητής τής βιολογίας, προχώρησε στή διαδικασία γενέσεως ενός πολι­τισμοΰ με τό περίφημο –«Θεώρημα τής προκλήσεως τοϋ περιβάλλον­τος» πάνω στό βιολογικό υπόστρωμα μιάς κοινωνίας ή οποία θεάται τόν κόσμο με τόν τρόπο της (Merkwelt) και τής Ανταποκρίσεως αύτοΰ μέ συστήματα δράσεως (Virkwelt). Τό θεώρημα αυτό τό οικειοποιή­θηκε αργότερα ό Βρεττανός Ιστορικός Άρνολντ Τόίϊνμπη (Arnold Toynbee, 1889-1975) στή δική του Φιλοσοφία τοΰ Πολιτισμοΰ, πού απετέλεσε και τήν βάση της.

Ό"Οσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spcngler, 1880-1936) στό περί­φημο έργο του Ή Κατάρρευοις τής Δύσεως", συνέθεσε όλα αυτά τά ρεύματα σέ μία μεγαλειώδη Φιλοσοφία τοΰ Πολιτισμού. Γιά τόν Σπένγκλερ κάθε πολιτισμός, είναι ένα καθωρισμένο κύκλωμα ανα­πτύξεως και παρακμής, πού ουδέποτε επαναλαμβάνεται. Πίσω άπό κάθε πολιτισμό βρίσκεται στο σταθερό σημείο αναφοράς ή φυλετική υπόσταση ενός λαού.

Ή εξέλιξη όμως τοΰ πολιτισμού εΐναι ανώτερο φαινόμενο, πού διέπεται από τούς νόμους τής Επιλεκτικής. Κανείς πολιτισμός δεν μπορεί να ξεφύγει άπ' αυτούς. Στό στάδιο τής ανόδου επικρατεί πάντα ένα ύλοκρατικό πνεύμα, ένώ στό στάδιο τής καταρρεΰσεως ενα πνεύμα ατομικιστικό.

Ή φυλετική υπόσταση τοΰ δημιουργοΰντος λαού σχηματοποιεί σέ κάθε Ιστορική περίοδο και τήν "Ψυχή" τοΰ πολιτισμού, τήν κεντρική αξιολογική του κατεύθυνση, πού στό βάθος πάντα εχει περιεχόμενο ψυχολογικό. Μαθητής τοΰ Νίτσε ό Σπένγκλερ προέβαλε ανάγλυφα τό φαινόμενο τής καταρρεύσεως τοΰ Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, απο­κρούοντας κάθε κούφια αισιόδοξη θεωρία, πού απλοποιούσε λαθε­μένα τήν ιδια τήν πραγματικότητα. "Εγραφε:

Ή βασιλεία αύτοϋ τοΰ αστικού ξερριζωμένου πνεύματος, εΐναι σήμερα κοντά στό τέλος της. Ό ϋστερος τρόπος γιά να κα­τανόηση κανείς τά γεγονότα όπως έχουν, εΐναι ό σκεπτικισμός, αυτή ή βαθειά αμφισβήτηση γιά τό περιεχόμενο και τήν άξια τής μεθοδολογιστικής, αφηρημένης σκέψεως, τής ικανότητος της να κατάληξη σέ κάτι ανάμεσα άπό τήν κριτική και τις ιδέες και νά όημιονργήση ότιδήποτε στό πρακτικά τομέα. Ό σκεπτικισμός εμφανίζεται σάν μία μεγαλόπρεπη ιστορική και φυσιογνωμική εμπειρία, σάν μία επιλεκτική έρευνα τών γεγονότων, σάν ή πραγ­ματική γνώση γιά τούς άνθρώπους —πού μας δείχνει τόν (συλλο­γικό) άνθρωπο όπως εΐναι και όχι όπως θα έπρεπε να εΐναι, σάν ή αληθινή ίστορική σκέψη, πού μας διδάσκει ανάμεσα στά άλλα πόσες παρόμοιες εποχές κριτικής παντοδυναμίας αριθμεί ή Ιστορία και πόσο άγονες υπήρξαν. Ό σεβασμός τών γεγονότων τοΰ πεπρωμένου όλου τοΰ κόσμου, πού ατό βάθος του εΐναι και θα παραμείνουν μυστικά, πού δέν μπορούμε παρά νά τά περιγρά­ψουμε χωρίς όμως νά τά κατανοούμε ουσιαστικά και πού δέν θα μπορούσαν νά κυριαρχηθούν παρά άπό άνθρώπους μιας δυνατής φυλής, τέτοιους, πού θα εΐναι άπό μόνοι τους 'ένα Ιστορικό γεγονός και όχι άπό γελοία συναισθηματικά συστήματα και προγράμ­ματα

Τήν φιλοσοφία τοΰ Σπένγκλερ τήν επεξεργάστηκε άπό εθνο­λογικής σκοπιάς ό Χανς Γκύντερ (Elans R. G. Giinter, 1898-1981) στό έργο του «Τό Πρόβλημα τής Αύτοκατανόησης» (Das Problem dcs Sichselbstverstehens), καθώς και ό πηγαίος καθηγητής τοΰ Πανεπι­στημίου Γκαίτε τής Φρανκφούρτης Έρνέστος Κρικ (Ernst Krieck, 1882-1947), άπό πολιτειακής σκοπιάς.