Μανόλης Καλομοίρης: Ένας μύστης τής μυ­στηριακής θρησκείας τού Έλληνι­σμοϋ - Ο Εθνικός συνθέτης

Γράφει ο Δημήτρης Κράνης 

Υπάρχουν συνθέτες, πού έγραψαν έντεχνη μουσική, βασισμένη σέ δημοτικά τραγούδια ή σέ λαϊκούς σκοπούς μιας χώρας καί όμως δέν μπορούμε νά τούς χαρακτηρίσουμε εθνικούς συνθέτες, γιατί τό «πνεύμα» της μουσικής τους ή ή αισθητική της, ήταν επιφανειακά, έξω άπό τήν εθνική ψυχή. "Ηταν μιά προσπάθεια εικονογραφική, χω­ρίς βάθος, μέ εκμετάλλευση ηχητική, σκόρπιων λαϊκών σκοπών, χωρίς ένα βαθύτερο ίδεολογικό πιστεύω καί πίστη στό έθνος. Έτσι κανείς μελετητής δέν θά μπορούσε νά τούς χαρακτηρίσει εθνικούς συνθέ­τες. Μέ τήν έλευση όμως τού 19ου καί τοϋ 20ού αιώνα, διαμορφώνε­ται στην Ευρωπαϊκή κλασσική μουσική, ή μορφή τοϋ Εθνικού Συνθέτη καί τής Εθνικής Μουσικής Σχολής.

Εθνικές Μουσικές Σχολές

"Ας αρχίσουμε μέ τήν εθνική Ρω­σική Σχολή τής προεπαναστατικής Ρωσίας, δπου ή σχολή των (5), Κούϊ, Μπαλακίρεφ, Μαυσόρσκυ, Ρίμσκυ Κόρσακωφ καί Μποροντίν, δίνει τό στίγμα, τοϋ ποιά είναι ή σωστή αντιμετώπιση τής Εθνικής Μουσι­κής, σέ συνδυασμό μέ τήν εθνική όπερα, τοϋ

Γκλίνκα «ή ζωή γιά τόν Τσάρο». Τό ϊδιο έγινε στήν Τσεχοσ­λοβακία, πρίν ακόμα μάλιστα απο­κτήσει μορφή σάν Κράτος, μέ τους εθνικούς της συνθέτες, τόν Σμέτανα καί τόν Ντβόρζακ. Τό ίδιο στήν Ούγαρία, μέ τόν Λίστ, τόν Μπέλλα Μπάρτοκ καί Ιδίως μέ τόν Ζόλταν Κόνταλυ, που κατέγραψε όλα σχε­δόν τά δημοτικά τραγούδια τής χώ­ρας καί δέν παρέλειψε υπέργηρος, γύρω ατά 85 χρόνια του, νά αγωνι­σθεί μέ δηλώσεις, μανιφέστο, κ.λπ. στό πλευρό τοϋ υπερήφανου ουγ­γρικού λαοϋ κατά τήν επανάσταση τοϋ 1956, εναντίον τών Ρώσων κομμουνιστών-κατακτητών τής χώρας του καί που δέν έζησε βέβαια, γιά νά τήν καμαρώσει στά πρώτα ελεύ­θερα βήματα της. Εθνικός συνθέ­της ήταν καί ό Έντουαρντ Γκρήγκ, πού στή μουσική του κατέγραψε τούς σκοπούς τής πατρίδας του, τής Νορβηγίας (Νορβηγικοί Χοροί, Πέερ Γκίντ).

Ό Εθνικός Συνθέτης Καλομοίρης

Στήν Ελλάδα όμως, ό τίτλος τοϋ Εθνικού Συνθέτη καί τής Εθνικής Μουσικής ανήκει δικαιωματικά κυ­ρίως, στον Μανόλη Καλομοίρη (Σμύρνη 1883 - Αθήνα 1962). Ό συνθέτης αυτός πλησίασε τήν λαϊ­κή μουσική, τό δημοτικό τραγούδι, μέ τήν κλασσική φόρμα κι έδωσε αθάνατα δείγματα καθαρά ελληνι­κής μουσικής, γεμάτα παλμό, πίστη καί αφοσίωση στήν Ελλάδα. Όταν ό Καλομοίρης ομολογούσε ότι: «Ελληνική Μουσική θά πεϊ Ελληνι­κή Ψυχή», τούτο σήμαινε ότι μέ τή μουσική του, ζητούσε νά εκφράσει κάτι τό συγκεκριμένο (παρατηρεί ό μουσικοκριτικός Δ. Χαλουδόπουλος). Κι αυτό τό συγκεκριμένο, εί­ναι ή ακλόνητη πίστη στό Έθνος καί στίς ακατάλυτες δυνάμεις, πού κρύβει ή Φυλή μας, πού όσο κι άν λανθάνουν ή κρύβονται ή λαγοκοιμοϋνται, είναι έτοιμες νά ξεπηδή­σουν σάν χείμαρρος καί νά παρα­σύρουν τά πάντα, σάν ηφαιστειακή λάβα, στό πέρασμα τους. Ή εποχή ό διαμορφώνεται τό πιστεύω τοϋ Καλομοίρη καί βλέπουν τό φως τά πρώτα του έργα, είναι ή εποχή τοϋ αναγεννητικού ρεύματος, που ξε­πήδησε άπό τήν εθνική επανάστα­ση (στρατού καί λαού) στό Γουδί στά 1909, είναι ή εποχή τών Βαλκα­νικών πολέμων (όταν αρχικά τό Έθνος ενωμένο, μ' ένα στρατηλά­τη βασιλιά τόν Κωνσταντίνο κι ένα φιλόδοξο πολιτικό τόν Έλ. Βενιζέλο) αρχίζει νά πραγματώνεται εδα­φικά ή Μεγάλη Ιδέα.

Καλομοίρης καί Μεγάλη Ιδέα

Ό Καλομοίρης, πίστεψε σ' αυτήν τήν Ιδέα μέχρι τό θάνατο του καί όλα τά έργα του κινούνται μέσα σ' αυτό τό πλαίσιο, τοϋ μεγαλείου τής ελληνικής ψυχής καί τής πίστης στήν πατρίδα. Ύμνησε τούς πρω­τεργάτες τών πολεμικών νικών, τόν Βενιζέλο τής συνθήκης τών Σε­βρών («ό γιός τοϋ Ψηλορείτη»). Πί­στεψε ότι ή μουσική του θά προσέ­φερε πολλά, στήν Ελλάδα, πού αγωνιζόταν γιά τό μεγαλείο της, μέ τούς προαιώνιους εχθρούς της στήν Ανατολή καί στά Βαλκάνια. Γεννημένος στήν Σμύρνη, σέ πε­ριοχή τού αλύτρωτου Έλληνισμοϋ, γαλουχήθηκε μέ τά νάματα τής Με­γάλης Ιδέας καί μέ τόν προαιώνιο πόθο τής πραγμάτωσης της, πού στά χρόνια του, κόντεψε να γίνει πραγματικότητα, άν ή διχόνοια, ή μικροπολιτική τών αστικών κομμά­των, ή προδοσία τών Ελλήνων καί τών ξένων, δέν οδηγούσε στό ξερί­ζωμα τοϋ Ελληνισμού, άπό τίς προαιώνιες Ιωνικές καί Βυζαντινές εστίες του. Τά είδε, τά έζησε, τά τραγούδησε όλα αυτά, ό μεγάλος μας βάρδος, μέ τήν μουσική του καί κατόρθωσε νά πλησιάσει τήν κλασσική μουσική, πού ή αμάθεια καί ή αφέλεια τής πολιτικής καί πνευματικής μας ηγεσίας, τήν θεώ­ρησαν ξένη γιά τόν λαό καί Ικανή μόνο νά ακούγεται τήν Μεγάλη Εβδομάδα άπό τό ραδιόφωνο, σάν «πεθαμένατζίδικη» καί μόνο!...

Μόνο όποιος ακούσει τά τιτάνια εθνικά του έργα, τήν «Συμφωνία τής Λεβεντιάς», τόν «Πρωτομάστο­ρα», τόν «Κωνσταντίνο Παλαιολό­γο», τόν «Θάνατο τής Αντρειωμέ­νης» καί συνεπαρθεί άπό τήν ηρωι­κή καί μεγαλειώδη μουσική τους, θά διαπιστώσει, τί είναι ακριβώς ηρωική μουσική, τί είναι Ελλάδα! Μιά Ελλάδα, πού ό Καλομοίρης τήν ζύμωσε, όταν άναπνέανε δίπλα του κι έγραψαν οί δύο εθνικιστές Ιδεολόγοι ό Περικλής Γιαννόπου­λος καί Ιδίως ό "Ιων Δραγούμης, πού τοϋ ταίριαζε περισσότερο, σάν πιό ολοκληρωμένη προσωπικότητα, σάν αλύτρωτος Έλληνας, σάν βυ­ζαντινός ακρίτας. Μά δέν σταμάτη­σαν έκεϊ οί επιδράσεις τού Μανόλη Καλομοίρη* σχετίσθηκε μέ όλα τά ηγετικά στελέχη τών αναγεννητι­κού τότε κινήματος τοϋ δημοτικι­σμού, έγραψε άρθρα στον «Νουμά», τό μαχητικό περιοδικό τών δη­μοτικιστών, δέθηκε μέ στενή φιλία μέ τούς δύο τιτάνες τής λογοτε­χνίας μας, τόν Κωστή Παλαμά καί τόν Νίκο Καζαντζάκη, μελοποίησε έργα τους, χώνεψε τό πιστεύω τους, δέθηκε μ αυτούς σάν άδελφοποιτός, τό αίμα τους έτρεξε μαζί άπό τίς φλέβες τους καί πότισε γό­νιμα τή διψασμένη καί παρακμιακή, τότε Ελλάδα. Ο Κωστής Παλαμάς ήταν γιά τόν Καλομοίρη τό άνέσπερο φως, πού τοϋ φώτισε τό δρόμο τών εθνικών μουσικών πραγματο­ποιήσεων του, καί θά αφιερώσουμε είδικό κεφάλαιο γιά τίς σχέσεις του μέ τήν κορυφαία αυτή μορφή, τού στερεώματος τής Ελλάδος.

Καλομοίρης καί Ελληνική Μουσική

Τό δογματικό πιστεύω γιά μιά Εθνική Ελληνική Μουσική, διατυ­πώνεται καίρια, γιά πρώτη φορά, μέ τό άρθρο «Ή Εθνική Μουσική» στό περιοδικό «Παναθήναια» στίς 15-11-1901, γραμμένο από τόν Κερκυ­ραίο (ελβετικής καταγωγής) μουσι­κοσυνθέτη καί δάσκαλο, Γεώργιο Λαμπελέτ. Αυτό τό άρθρο είχε με­γάλη επίδραση στό νεαρό Καλομοί­ρη, όπως διατυπώθηκε τότε («Ό Εθνικισμός είς τήν Μουσικήν») μέ τήν υποθήκη στους μέλλοντες συνθέτες τής Εθνικής Μουσικής «νά φθάσουν εις τό όριον εκείνο τής καλλιτεχνικής ώριμότητος, τό όποιον θά δώση εις αυτούς τό δι­καίωμα νά αντιμετωπίσουν τίς ανώ­τερες μορφές τής τέχνης, άν είναι αληθώς δυνατοί, υπεράνω όλων τών επιδράσεων αυτών καί όλων τών σχολών, άκολουθοϋντες μόνον τόν εαυτόν των, θά δημιουργήσουν τότε φυσικώς μιάν τέχνη ν, ή οποία θά έχη ώς κύρια χαρακτηριστικά τήν διαύγειαν, τήν βαθείαν απλό­τητα, τήν πλαστικότητα τής μορ­φής καί τό βαθύ αίσθημα τής φύ­σεως καί αυτή ή τέχνη, θά είναι κατ εξοχήν Ελληνική».

Αυτά τά λόγια ό Καλομοίρης θά τά κάνει κτήμα του καί θά δουλέψει πάνω στά χνάρια τών υποδείξεων τού Λαμπελέτ όταν αργότερα θά συνθέτει τά μεγάλα συμφωνικά του έργα, πού θά τόν καταξιώσουν σάν τόν αναμφισβήτητο συνθέτη τής Μεγάλης Εθνικής Μουσικής Σχο­λής, τίτλο πού ολόκληρο τό Έθνος έδωσε στό Μανόλη Καλομοίρη, για­τί ή Εθνική Μουσική, ήταν γι' αυ­τόν «έργο ζωής».

Ή θεμελίωση τής εθνικής μουσι­κής σχολής, δέν ήταν δυνατό νά γί­νει χωρίς πάθος γι' αυτή τήν προσ­πάθεια. Ό Καλομοίρης κονταροχτυπήθηκε πολλές φορές μέ μου­σικούς καί κριτικούς πού δέν μπο­ρούσαν νά αποτινάξουν άπό τή μουσική, τήν επίδραση τής Δύσης καί Ιδίως τής Γερμανίας καί Ιτα­λίας. 

Διεΐδε ότι ελληνική μουσική, χωρίς εθνικό χαρακτήρα, χωρίς πί­στη στίς Ιδέες τοϋ Έθνους, χωρίς λατρεία γιά τίς ρίζες τής φυλής, δέν είναι δυνατό νά επιβιώσει αυ­θύπαρκτα, γιατί θά είναι μόνο μιά τυφλή αντιγραφή τών δυτικών προ­τύπων. Πίστεψε ότι με τη μουσική του θά μεταβάλει «τό όνειρο σέ ζωή καί τή ζωή σέ όνειρο». Τό έργο του δέν είναι μόνο μιά φωνή άπ' τή βαθειά, τήν ήρεμη πλευρά τής Ιστορίας, άπό τά ελεύθερα καί τά αλύτρωτα χώματα, άλλά καί μιά δύ­ναμη, πού ενισχύει τήν πίστη στή διάρκεια καί τίς Ικανότητες τής Φυ­λής. Ό Καλομοίρης πίστεψε βαθειά καί βιωματικά στήν Ελλάδα τών θρύλων, πίστεψε στά πεπρωμένα τής Φυλής, στό θρύλο τού Μαρμα­ρωμένου Βασιλιά πού τόν έκανε καί όπερα («Κωνσταντίνος Παλαιολό­γος»). Ήταν ένας μύστης τής μυ­στηριακής  

θρησκείας τού Έλληνι­σμοϋ, φανατικός, ανυποχώρητος, ατόφιος.

Τό Υπέροχο Υλικό

Τό υλικό γιά τά έργα τοϋ Καλο­μοίρη τό πρόσφερε άφειδώλευτα ό τόπος. Ήταν ή Ιστορία, οί θρύλοι, οί παραδόσεις, τά τραγούδια τών απλών καί ανίδεων ανθρώπων, όπως τούς χαρακτήρισε ό ίδιος. Ήταν ή βυζαντινή παράδοση μιάς κραταιός Ελληνικής Αυτοκρατο­ρίας, ήταν ή υπέροχη βυζαντινή εκ­κλησιαστική μουσική, ήταν οί μεγά­λοι υμνωδοί, ό Ρωμανός ό Μελω­δός, ό Σέργιος, ό Ιωάννης Δαμα­σκηνός, πού μέ θαυμαστές πα­ραλλαγές μετέγραφε σέ κλασσική φόρμα τά ανεκτίμητα ηχητικά πο­λύτιμα πετράδια τους. Αυτός πά­ντρεψε σέ θεσπέσιο σύνολο, τήν βυζαντινή μουσική, τά τροπάρια, τούς σμυρνιώτικους κι ανατολίτι­κους αμανέδες, πού ώρισμένοι δέν είναι τίποτε άλλο άπό εκκλησιαστι­κή μουσική τής βυζαντινής Μικράς Ασίας, μέ τό ήρωϊκό δημοτικό, κλέ­φτικο καί νησιώτικο τραγούδι. Βι­βλία ολόκληρα δέν επαρκούν γιά νά περιγράψουν τήν τεράστια συμ­βολή τού Καλομοίρη σ αυτό τό ση­μείο, γι' αυτό θά συνεχίσουμε σε επόμενο άρθρο που θα έχει τίτλο : Ο Καλομοίρης και ο Παλαμάς