Τεχνικές και Χημικές Προδιαγραφές από τους Έλληνες τον 4ο αιώνα π.Χ. !

Πριν λίγες ημέρες ψάχνοντας στην βιβλιοθήκη ενός συναδέλφου μηχανικού έπεσαν στα χέρια μου ένα μικρό βιβλίο που ο τίτλος του ήταν « Έλεγχος υλικών στην κλασσική αρχαιότητα – Τεχνικές προδιαγραφές του 4^ου π.Χ. αιώνα» συγγραφέας του οποίου είναι ο κ. Γιώργος Βαρουφάκης καθώς και μια ομιλία του σε ένα παλαιό περιοδικό που αποτελεί μια θα τολμούσα να πω περίληψη του βιβλίου. Η συγγραφή του βιβλίου στηρίχθηκε σε μια ενεπίγραφη στήλη του 4ου π.Χ αιώνα που είχε βρεθεί  το 1893 στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας Η επιγραφή αναφέρεται στην κατασκευή εμπολίων και πόλων δηλαδή των μπρούντζινων συνδέσμων ανάμεσα στους σπονδύλους των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς (από το όνομα του αρχιτέκτωνα Φίλωνα), που α ανεγειρόταν μπροστά στο Τελεστήριο της Ελευσίνας περί το 360 π χ Η μελέτη του κείμενου της επιγραφής αποκαλύπτει οτι πρόκειται για το αρχαιότερο ευρωπαϊκό πρότυπο με τις αυστηρότερες τεχνικές και χημικές προδιαγραφές που έχουν ποτέ βρεθεί.

Η εργασία αυτή εξετάζει ακόμα και αξιολογεί τις γνώσεις, και την εμπειρία των αρχαίων Ελλήνων, καθώς και την υψηλή στάθμη τεχνολογίας της μακρινής εκείνης εποχής(1*)

 Αυτή η στήλη  εκτός από το ότι αποδεικνύει το προχωρημένο επίπεδο ανάπτυξης της μεταλλουργίας και της οικοδομικής στην κλασσική Ελλάδα αυτή η στήλη αποτελεί έναν από τους θεμέλιους Λίθους της ιστορίας της τυποποίησης στην Ευρώπη

Το γεγονός ότι το κείμενο της επιγραφής συνιστά ένα ψήφισμα του λαού της Ελευσίνας, φέρνει αυτή την τεχνική προδιαγραφή που δημοσιεύτηκε για μια ειδική εργασία, δηλαδή για την ανέγερση των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς, πολύ πλησιέστερα στη σημερινή έννοια του προτύπου πάρα σ αυτήν του τεχνικού κανονισμού ή της προδιαγραφής αγοραπωλησιών

Οι απόψεις για τον έλεγχο των ποσοτήτων και τον έλεγχο ποιότητας έχουν επίσης καλυφθεί, προσφέροντας κάποια απόδειξη της πρώιμης αναγνώρισης της στενής σχέσης ανάμεσα στην Τυποποίηση και την Πιστοποίηση. Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό του κείμενου της στήλης της Ελευσίνας

βρίσκεται στο γεγονός ότι χρησιμοποιούταν ταυτόχρονα σαν κάλεσμα για προσφορές, και , μετά την αναγραφή της συμφωνηθείσας τιμής και του ονόματος του προκριθέντος προμηθευτή και του εγγυητή του, σαν πλήρως δεσμευτικό δημόσιο συμβόλαιο, με άλλα λόβια η επιγραφή της στήλης έχει ταυτόχρονα τα χαρακτηριστικά ενός Προτύπου, περιλαμβάνοντας όρους που σχετίζονται με τη διασφάλιση ποιότητας, μιας διακήρυξης δημοπρασίας και ενός δημοσίου συμβολαίου (2*)

Έστειλα στον Κοινό Παρονομαστή αυτά τα στοιχεία και την ομιλία του καθηγητή για να μάθουν οι αναγνώστες ότι ένα ακόμα Ελληνικό επίτευγμα στο οποίο στηρίζεται μια ολόκληρη επιστήμη σήμερα ( μετά το δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα ) και όλη η βιομηχανία και οι οικοδομικές δραστηριότητες στηρίζονται σε αυτόν τον τρόπο κατασκευής. Όταν λοιπόν ακούμε για προδιαγραφές να ξέρουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι επινοητές .  

για τον Κοινό Παρονομαστή 
Δήμητρα Παπαγεωργάκη 

Ομιλία του καθηγητή κ. Γ. Βαρουφάκη για το αρχαιότερο ευρωπαϊκό πρότυπο του 4ου π.Χ. αιώνα

«Η μελέτη της επιγραφής της Ελευσίνας έρχεται να ενισχύσει την άποψη που κατά καιρούς έχω διατυπώσει, ότι αξίζει τον κόπο να ασχολούνται με αρχαιολογικά θέματα επιστήμονες-ερευνητές διαφορετικής προέ­λευσης.

Πιστεύω πάντα ότι η μελέτη μιας αρχαιό­τητας, ή ενός αρχαίου κειμένου από ένα χημικό μεταλλουργό, που ασχολείται βέβαια με θέματα αρχαιομεταλλουργίας και μεταλ­λοτεχνίας, μπορεί να οδηγήσει στην αποκά­λυψη κάποιας κρυμμένης αλήθειας, που δύ­σκολα θα διαπίστωνε ένας αρχαιολόγος, ή ιστορικός, ή ακόμα και ένας τεχνικός άλλης ειδικότητας. Κι αυτό, γιατί ο κάθε ερευνη­τής λειτουργεί σε ένα ορισμένο μήκος κύματος, και δέχεται μηνύματα που είναι α­σύλληπτα από έναν άλλο μελετητή, διαφο­ρετικής επιστημονικής προέλευσης.

Την ίδια επιγραφή μελέτησε ο επιγραφολόγος Δ. Φίλιος το 1893. Το κείμενο της αναφέρεται στην κατασκευή των μπρούνζινων εμπολίων και πόλων, δηλ. των μπρού­ντζινων συνδέσμων, ανάμεσα στους σπονδύ­λους των κιόνων της Φιλώνιας Στοάς, που θα αναγειρόταν μπροστά στο Τελεστήριο της Ελευσίνας.

Ωστόσο, η επιγραφή παρέμενε από εκεί­νη την εποχή μέσα στο μικρό μουσείο της Ελευσίνας, χωρίς ποτέ κανείς να υποψια­στεί τι μεγάλος θησαυρός πληροφόρησης βρισκόταν κρυμμένος ανάμεσα στις γραμ­μές του αρχαίου κειμένου. Ακόμα και ο κα­θηγητής Α.Κ. Ορλάνδος, που ήταν αρχαιολό­γος και αρχιτέκτονας μηχανικός, αναφέρει την επιγραφή και τους μεταλλικούς συνδέ­σμους στο πολύ ενδιαφέρον έργο του «Τα Υλικά Δομής των Αρχαίων Ελλήνων», μόνο και μόνο γιατί πρόκειται για υλικά δομής καί τίποτα άλλο.

Το κείμενο της επιγραφής αποτελείται α­πό δύο μέρη. Το πρώτο περιέχει τις τεχνι­κές και χημικές προδιαγραφές, που θα έ­πρεπε, να ακολουθήσει ο κατασκευαστής των μπρούντζινων συνδέσμων, και το δεύ­τερο την τελική συμφωνία, μαζί με τα ονό­ματα του εργολάβου και του εγγυητή. Η ε­πισημότητα του Προτύπου φαίνεται και από τη χρήση της λέξης «ΘΕΟΙ» που αναγράφεται στο πάνω τμήμα της επιγραφής.

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ

Σύμφωνα με τις τεχνικές προδιαγραφές, οι σύνδεσμοι, δηλ. τα εμπόλια και οι πόλοι θα έπρεπε να γίνουν από μπρούντζο. Η χρήση του μπρούντζου για την κατασκευή τους αποτελεί κάτι το καινούργιο. Το παραδοσια­κό υλικό μέχρι και τον 5ο αιώνα ήταν το ξύλο. Κέδρος για τα εμπόλια και λιόξυλο για τους πόλους. Ωστόσο, τον 4 π.Χ. αιώνα, το ξύλο αντικαθιστά ο μπρούντζος, όπως βε­βαιώνει και η λίθινη επιγραφή.

Οι προδιαγραφές καθορίζουν με μεγάλη αυστηρότητα τις ακριβείς διαστάσεις και το σχήμα, που θα έπρεπε νά έχουν οι σύνδε­σμοι. Από αυτούς τα εμπόλια θα είχαν κυβι­κό σχήμα, «πανταχή τετράγωνα», ενώ οι πό­λοι κυλινδρικό, ορισμένης διαμέτρου. Οι τε­λευταίοι θα έπρεπε να μορφοποιηθούν στον τόρνο «τους δε πόλους τορνεύσει στρογγυ­λούς...». Και εδώ πραγματικά κάνει εντύπω­ση, π.χ. χρήση, του τόρνου στη διαμόρφωση του σκληρού μπρούντζου στους κυλινδρικούς πόλους.

Βέβαια, ο τόρνος ήταν γνωστός και από τους προϊστορικούς χρόνους. Ναι, αλλά όχι για τα κράματα του χαλκού, αλλά για το ξύλο. Οι τεχνικοί όμως γνωρίζουν πολύ καλά ότι το ξύλο είναι αρκετά πιο μαλακό από τον μπρούντζο, και ότι ο τελευταίος για να τορ­νευτεί θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν κο­πτικά εργαλεία κατασκευασμένα από σκλη­ρό και δύσθραυστο χάλυβα, πράγμα που δεν μπορούσε να συμβεί στους προϊστορικούς, αλλά ούτε και στους ιστορικούς χρόνους, τουλάχιστον της γεωμετρικής εποχής. Αυτό όμως σημαίνει ότι οι μεταλλουργοί του 4ου π.Χ. αιώνα θα έπρεπε να έχουν φτάσει σε ένα αρκετά ψηλό επίπεδο τεχνικής στον τομέα της παραγωγής και βαφής του χάλυ­βα. ' Ίσως αυτό να έγινε και πριν απ' τον 4ο π.Χ. αιώνα ωστόσο, η επιγραφή της Ελευσί­νας αποτελεί την αρχαιότερη μαρτυρία της εισαγωγής του τόρνου στην ιστορία των με­τάλλων στον ελλαδικό χώρο, και γι' αυτό και μόνον το λόγο, αποχτά μιαν ιδιαίτερη σημα­σία τόσο για τους αρχαιολόγους, όσον και για τους ερευνητές της ιστορικής τεχνολο­γίας.

                                               ΧΗΜΙΚΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ

Θα πρέπει, ωστόσο να ομολογήσω ότι ερέ­θισμα για τη μελέτη της επιγραφής αποτέ­λεσαν οι χημικές προδιαγραφές, που αναφέ­ρονται στο κείμενο της: «Χαλκού δε εργάσεται Μαριέως, κεκραμένου την δωδεκάτην, τα ένδεκα μέρη χαλκού, το δε δωδέκα τον κασσιτέρον...» Σε ελεύθερη απόδοση: «Ο χαλκός, ή μάλλον το κράμα χαλκού και κασσιτέρου (δηλ. ο μπρούντζος) θα πρέπει να γίνει στο Μάριον (μεγάλο εμπορικό και μεταλλουργικό κέντρο της Κύπρου). Το κρά­μα θα πρέπει να περιέχει, στα δώδεκα μέρη, ένδεκα μέρη χαλκό και 1 κασσίτερο, δηλ. περίπου 8.33%. Το 12, όπως θα γνωρίζετε, είναι υποπολλαπλάσιον του 60, κι αυτό ση­μαίνει ότι την εποχήν εκείνη χρησιμοποιού­σαν το βαβυλωνιακό αριθμητικό σύστημα.

Όταν το διάβασα, πραγματικά ένοιωσα συγκίνηση και ταραχή, και αμέσως αναρωτή­θηκα, πως έκαναν εκείνην την εποχή τον έλεγχο της ποιότητας. Γιατί οπωσδήποτε θα υπήρχε κάποιος ποιοτικός έλεγχος, διαφο­ρετικά οι προδιαγραφές δεν θα είχαν καμμιάν αξία και ο κίνδυνος απάτης θα ήταν μεγάλος. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από την ύπαρξη μιας άλλης επιγραφής, που α­ναφέρεται στην κατασκευή του ανθεμίου της Αθηνάς, και που μας πληροφορεί ότι ο χαλκός στοίχιζε 35 δραχμές το τάλαντο, ε­νώ ο κασσίτερος 230 δραχμές το τάλαντο, δηλ. 6.5 φορές περίπου ακριβότερος. Μια τέτοια όμως μεγάλη διαφορά τιμής θα οδη­γούσε ασφαλώς σε νοθεία, αν δεν υπήρχε ποιοτικός έλεγχος.

Θα πρέπει να σημειώσω ότι, με βάση τον αριθμό των κιόνων και των σπονδύλων τους, τις διαστάσεις των μεταλλικών συνδέσμων και το ειδικό βάρος του κράματος (είναι πε­ρίπου 8,9 γρ/κυβ. εκ.), έχω υπολογίσει ότι το συνολικό τους βάρος θα ήταν γύρω στα 3.300 κιλά. Επομένως, το περιθώριο κέρ­δους θα ήταν πολύ σημαντικό, αν σε περί­πτωση νοθείας η περιεκτικότητα του μπρού­ντζου σε κασσίτερο ήταν κατά 2-3% μικρό­τερη από αυτήν, που όριζε η χημική προδια­γραφή της λίθινης επιγραφής. Όλα αυτά ενισχύουν την άποψη ότι οπωσδήποτε θα υπήρχε κάποιος, έστω εμπειρικός, τρόπος ελέγχου της σύνθεσης του μπρούντζου. Στην εργασία μου αναφέρω τους πιθανούς τρόπους ελέγχου, που θα μπορούσαν να ε­φαρμοστούν στην μακρινή εκείνην εποχή, και που θα τους βρείτε στη σχετική μου δημοσίευση, και γι αυτό δεν επιθυμώ να σας κουράσω με αυτές τις λεπτομέρειες.

Εκείνο ωστόσο που θα ήθελα σήμερα να υπογραμμίσω είναι ότι η επιγραφή της Ε­λευσίνας αποχτά για όλους τους λόγους, που ανέφερα, μια ιδιαίτερη σημασία, τόσο για τους αρχαιολόγους, όσο και για τους τεχνικούς, που ασχολούνται με την ιστορική τεχνολογία, αλλά και τη σύγχρονη τυποποί­ηση. Και κάτι ακόμα:

Η επιγραφή της Ελευσίνας μας στέλνει το σημαντικό μήνυμα ότι:

Οι αρχαίοι ' Ελληνες χρησιμοποιούσαν σε κάθε περίπτωση και μια ορισμένη σύνθε­ση κράματος, και και αυτό είναι και το πιο σημαντικό, εφήρμοζαν αυστηρά πρότυπα στις κατα­σκευές τους, πράγμα που σημαίνει (όμως) υψηλό επίπεδο τεχνολογίας.

Η αποκρυπτογράφηση, λοιπόν, της επι­γραφής και η αποκάλυψη των μηνυμάτων του κειμένου της, μας επιτρέπουν να εκτι­μήσουμε ακόμα περισσότερο τις βαθιές γνώσεις και τη μεγάλη εμπειρία των αρχαίων Ελλήνων, όχι μονάχα στον τομέα της τέ­χνης, αλλά και σε εκείνον της τεχνολογίας, και δείχνει πόσο δημιουργική μπορεί να α­ποβεί η συνεργασία ανάμεσα σε επιστήμο­νες διαφορετικής προέλευσης για τη μελέ­τη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Το κείμενο της Επιγραφής

*1.Από την περίληψη του βιβλίου

*2.Από τον πρόλογο του βιβλίου 

*3.Εικόνες και σχήματα από το βιβλίο.