Το φαινόμενο του Πολιτισμού

α. Ή "Έννοια τον Πολιτισμού   

Πολιτισμός, στην πιό γενική του έννοια, σημαίνει τό σύνολο των πνευματικών και πρακτικών δημιουργικών εκδηλώσεων της συλλο­γικής ανθρώπινης ζωής.

Από τόν ορισμό αυτό βγαίνει και ή διάκριση του πολιτισμού σε πνευματικό πολιτισμό (Culture)και σε υλικό πολιτισμό (Civilisation).

Ό Πνευματικός Πολιτισμός συνδέει όλες τις ανθρώπινες θεωρη­τικές δημιουργίες σέ σύστημα αγωγής του ιδίου του άνθρωπου.

Ό Υλικός Πολιτισμός, αντιθέτως, είναι τό σύνολο τών ενερ­γειών, δια τών οποίων ό συλλογικός άνθρωπος μεταβάλλει τόν περι­βάλλοντα φυσικό κόσμο και χρησιμοποιεί τις δυνάμεις του για τήν εξυπηρέτηση του.

Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε νά κάνουμε μέ συστήματα ώργανωμένων σκέψεων και ενεργειών του συλλογικού άνθρωπου, πού σαν σκοπό τους έχουν τήν καλλιέργεια και τήν ανάπτυξη αυτού του Ιδίου. 

 β. Ή Φύση του Πολιτισμού  

Τό βασικό πρόβλημα της Φιλοσοφίας του Πολιτισμού εΐναι τό ζή­τημα της Φύσεως του Πολιτισμού και φυσικά ή λύση του εξαρτάται άπό τήν κοσμοθεωρητική αφετηρία άπ' όπου ξεκινά ή μελέτη και ή ανάλυση του. "Ετσι:

α) Οί Ιδεοκράτες δέχονται ότι ή Φύση του Πολιτισμού εΐναι πνευ­ματική. Αποτελεί, δηλαδή, ό πολιτισμός προβολή τών πνευματικών προδιαθέσεων του άνθρωπου στόν εξωτερικό κόσμο. Γιά τούς ίδεοκράτες ό πολιτισμός είναι ένας, σταθερός και ενιαίος γιά όλον τόν κόσμο, άφού και τό πνεύμα εΐναι ενα, σταθερό και ενιαίο. Δεν υπάρχουν δηλαδή επί μέρους πολιτισμοί, άλλά μόνον παγκόσμιος 

πολιτισμός. "Οσο γιά τον Υλικό Πολιτισμό αυτός είναι απλή αντα­νάκλαση του Πνευματικού Πολιτισμού στην υλική πραγματικότητα.

β) Οί υλιστές, από τό άλλο μέρος, δέχονται, ακολουθώντας πάντα τήν παγία τακτική της άντιστρέψεως, οτι ή Φύση του πολιτισμού είναι υλική. Αποτελεί δηλαδή γι’ αυτούς ό πολιτισμός αντανάκλαση του εξωτερικού ανθρώπου. Δεν υπάρχουν δηλαδή πολιτισμοί, διδά­σκουν οι υλιστές, αλλά μία σειρά πολιτιστικών φαινομένων, πού προχωρούν εξελικτικά σε ανώτερα επίπεδα. Την άποψη αυτή τήν στη­ρίζουν στήν συνεχή ανάπτυξη τής τεχνικής, πού τήν ταυτίζουν μέ τον Υλικό Πολιτισμό. "Οσο γιά τον πνευματικό πολιτισμό αυτός είναι απλή άντανάκλασις τού υλικού.

γ) Οί Βουλησιοκράτες απορρίπτουν πλήρως παρόμοιους τρόπους θεωρήσεως. Γιά τήν Κοσμοθεωρία τής Βουλήσεως ή Φύση τού Πολι­τισμού δεν είναι ούτε πνευματική ούτε υλική, ή δε Φιλοσοφία τού Πολιτισμού είναι αυτόνομη (ειδική) φιλοσοφική επιστήμη, πού εξετάζει μία ώρισμένη πλευρά της πραγματικότητος.

Τό φαινόμενο τού Πολιτισμού δεν είναι ενιαίο άλλά αποτελείται άπό διαφορετικούς, κάθε φορά, πολιτιστικούς κύκλους, πού ό κα­θένας έχει τήν δική του Ιδιοτυπία και τήν δική του σύνθεση.

Είναι λάθος νά ταυτίζεται ή τεχνική μέ τόν Υλικό Πολιτισμό. Ή τεχνική γνωρίζει μία ανάπτυξη, όχι συνεχή άλλά σταδιακή, ό δέ Υλικός Πολιτισμός αποτελείται άπό συστήματα ενεργειών, πού προ­σαρμόζονται κάθε φορά στήν ιδιοτυπία τού γενικού πολιτισμού και συγκεκριμενοποιούνται σέ διάφορα χρήσιμα έργα. Ό Πνευματικός Πολιτισμός δεν αποτελεί αντανάκλαση του Υλικού ή αντιστρόφως άλλά και οί δύο αποτελούν ιστορικές εκφράσεις τού βιολογικού υποστρώματος μιας κοινωνίας, τής φυλετικής της υποστάσεως.

Γιά τήν κοσμοθεωρία τής Βουλήσεως κάθε πολιτισμός εΐναι ενα οργανικό σύνολο, πού χαρακτηρίζεται άπό μία ιδιαίτερη δομή πνευματικών και υλικών στοιχείων και πού γεννιέται, αναπτύσσεται, καταρρέει και αποσυντίθεται όπως κάθε οργανικό σύνολο. Η πραγ­ματική, λοιπόν, Φύση του πολιτισμού, του κάθε πολιτισμού, εΐναι οργανική, γι' αυτό όλοι οί πολιτισμοί χαρακτηρίζονται άπό πρωτο­τυπία. Κάθε πολιτισμός είναι ιστορικό γεγονός μοναδικό. Γεννάται, αναπτύσσεται, καταρρέει και ποτέ πια δέν επανέρχεται. Στοιχεία του είναι δυνατόν νά κληρονομηθούν και σέ άλλους πολιτισμούς, άλλά ή Ιδιαίτερη δομή του εΐναι ιστορικά ανεπανάληπτη.  

γ. O Κεντρικός ΙΙολιτιστικός "Αξων  

Σέ κάθε πολιτισμό ξεχωρίζει, μέσα άπό τήν συνάρτηση τών δομι­κών πνευματικών και υλικών του στοιχείων, ένα, πού αποτελεί τόν

κεντρικό άξονα και πού γύρω του αναπτύσσεται τό πολιτιστικό πλέγ­μα. Ό κεντρικός αυτός άξων εΐναι συγχρόνως μία αξιολογική κα­τεύθυνση γιά τόν πολιτισμό, δηλαδή άπ' αυτόν αναπτύσσεται ό χαρακτήρας όλων τών άλλων στοιχείων του πολιτισμού.

Τέτοια αξιολογική κατεύθυνση μπορεί νά εΐναι ή επιστήμη, ή φι­λοσοφία, ή θρησκεία κ.λπ., οπότε καί ό ΐδιος ό πολιτισμός λαμβάνει τόν ανάλογο χαρακτήρα.

Αυτό είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας του συλλογικού άνθρω­που νά ολοκληρώσει τις δυνατότητες, πού υπάρχουν στην Ιδιαίτερη ψυχολογική του συγκρότηση καί νά τις προβάλη μέσα σ' ενα συγκε­κριμένο σύστημα αναφοράς. Ή επιλογή αυτού του συγκεκριμένου συστήματος αναφοράς είναι τό Ιστορικό αποτέλεσμα της προκλήσεως του περιβάλλοντος επί της Ιδιαιτέρας ψυχολογικής συγκροτήσεως του συλλογικού άνθρωπου καί της ανταποκρίσεως του συλλογικού άνθρωπου σ' αυτήν τήν πρόκληση. 

δ. Φορεύς - Θεμέλιο - Κέντρο του Πολιτισμού  

Ό συλλογικός άνθρωπος αποτελεί τόν φορέα του πολιτισμού. Μέσα σ' αυτόν βρίσκονται οί αρχές καί οί αιτίες του ιδίου του πολιτισμού καί όχι έξω άπ' αυτόν σ' ενα παγκόσμιο πνεύμα ή στην παραγωγική διαδικασία. Ή βιολογική του συγκρότηση, πού καθο­ρίζει τήν φυλετική του υπόσταση, αποτελεί τό πραγματικό θεμέλιο της αναπτύξεως του πολιτιστικού του οικοδομήματος. Ή βιολογική συνάρτηση της Φυλής είναι ή καθοριστική αίτια του πολιτισμού, όπως καί κάθε άλλης εκδηλώσεως της ανθρωπινής ζωής.

Κέντρο τοΰ πολιτισμού είναι ή Φυλετική Ψυχή, ώς ιστορική εκδήλωση της Φυλής στο συλλογικό επίπεδο, πού ή σύνθετη προβολή της στήν πραγματικότητα λαμβάνει τήν μορφή τοΰ Λαϊκού και τοΰ Εθνικού Πολιτισμού. 

ε. Oι φάσεις του Πολιτισμού  

Ποιες όμως είναι οί συγκεκριμένες φάσεις, πού διανύει ένας πολι­τισμός και ποία εΐναι τά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους:

α. Γένεσις. Ή πρωταρχική φάση κάθε πολιτισμού είναι ή γένεση του. Γένεση τοΰ πολιτισμού εΐναι ή δημιουργία των πρωταρχικών εκείνων στοιχειωδών συστημάτων σκέψεων και ενεργειών τού συλ­λογικού άνθρωπου, πού αποτελούν τήν αφετηρία γιά τήν μετέπειτα ανάπτυξη τού πολιτιστικού οικοδομήματος.

Ή δημιουργία αυτών τών στοιχειωδών σκέψεων και ενεργειών, έχει τήν αιτιολογία της στο γεγονός τής προσπάθειας τού συλλογικού άνθρωπου νά δαμάσει και νά κυριαρχήσει επί τού εξωτερικού κό­σμου. Σ' αυτόν τόν αγώνα τό περιβάλλον επιδρά στήν ιδιαίτερη ψυ­χολογική συγκρότηση τοΰ συλλογικού άνθρωπου και προκαλεί μία σειρά άπό ανταποκρίσεις.

Ή πρόκληση τού περιβάλλοντος χαρακτηρίζεται άπό μία πολύ μεγάλη πολυμορφία και μπορεί νά είναι πρόκληση γεωγραφική, κλι­ματολογική, πρόκληση πιέσεων κοινωνικών, πολιτιστικών ή πολιτι­κών, πρόκληση στρατιωτικών πραγμάτων κ.λπ.

Εκείνο όμως, πού πρέπει νά τονισθή εδώ είναι, ότι τό είδος τής ανταποκρίσεως, στις προκλήσεις τοΰ περιβάλλοντος, εξαρτάται άμε­σα άπό τήν ιδιαίτερη ψυχολογική συγκρότηση, πού τήν δημιουργεί. Αυτό σημαίνει, ότι ή ίδια πρόκληση τοΰ περιβάλλοντος πάνω σε διαφορετικές φυλετικές συναρτήσεις προκαλεί διαφορετικές ανταπο­κρίσεις, συμπέρασμα μεγίστης σπουδαιότητος, διότι έτσι ερμηνεύεται ή ύπαρξη ποικιλίας πολιτιστικών φαινομένων.

"Ετσι, ό πολιτισμός τών Αθηνών και γενικώτερα τής Αρχαίας Ελλάδος δεν οφείλεται στόν λιμένα τοΰ Πειραιώς, άλλά στήν Έλληνική φυλετική ψυχή. Διαφορετικά εΐναι αδύνατον νά έξηγηθή τό γε­γονός, ότι τό εμπορικό λιμάνι του Πειραιώς δημιουργεί πολιτισμό, ενώ τό εμπορικό λιμάνι της Καρχηδόνος δέν δημιουργεί τίποτε.

Μ’ αυτόν τόν τρόπο ή μαρξιστική άποψη καταρρέει, άλλά ταυ­τοχρόνως καταρρέει καί ή ίδεοκρατική άποψη, άφοΰ τό παγκόσμιο πνεύμα, πού θά εκδηλώσει τήν μία καί μοναδική του ουσία δέν φαί­νεται πουθενά. Αντιθέτως τό μόνο, πού διαπιστώνει ό ιστορικός παρατηρητής είναι ενα φάσμα φυλετικών συναρτήσεων, πού αποτελεί καί τήν καθοριστική αίτια του πολιτιστικού φαινομένου.

β. Ανάπτυξη. Ή δεύτερη φάση του πολιτιστικού κυκλώματος είναι ή ανάπτυξη. Σ’ αυτό τό στάδιο ανάμεσα στά στοιχειώδη συστή­ματα σκέψεων καί δράσεων του συλλογικού* άνθρωπου λειτουργεί ό νόμος της Επιλογής.

"Ενα άπ' αυτά τά στοιχειώδη συστήματα, εκείνο, πού προσαρμό­ζεται καλλίτερα στις ιστορικές συνθήκες, επιλέγεται καί αποτελεί τόν κεντρικό αξιολογικό άξονα τού πολιτισμού, πού γύρω του αναπτύσσεται τό πλέγμα τών λοιπών πολιτιστικών στοιχείων.

Ή διαδικασία της επιλογής σ’ αυτό τό στάδιο εΐναι μία συνεχής δοκιμασία τή^ προσαρμογής τών συστημάτων σκέψεως και δράσεως στις ιστορικές συνθήκες, εως ότου ένα άπ' αυτά επιλεγεί καί καθιερωθή ώς τό βασικό. Καί τότε ξεκινάει ή μεγάλη δημιουργία.

Σ' αυτή τήν φάση εκείνο, πού χαρακτηρίζει τόν φυλετικό φορέα τού πολιτισμού εΐναι ή καθολική υποταγή τού άτομου στην κοινωνία καί τού πολίτου στό κράτος. Είναι ενα εμπειρικό φαινόμενο, πού ή ιστορική του επανάληψη λαμβάνει τήν σταθερή μορφή της κανονικότητος. Τό φαινόμενο αυτό έχει τήν αιτιολογία του στό γεγονός της ανάγκης συνθέσεως όλων τών επί μέρους προσπαθειών, αυτού τού σταδίου, σέ μία γενική προσπάθεια, πού νά κατατείνει πρός μία ώριαμένη κατεύθυνση.

γ. Κατάρρευση. Στήν τρίτη φάση τού πολιτιστικού κυκλώματος, τήν κατάρρευση, τό φαινόμενο της καθολικής υποταγής τού άτομου στήν κοινωνία, παύει υφιστάμενο καί αντικαθίσταται άπό τό φαινό­μενο τού ατομικισμού, γεγονός αίτιολογούμενο εκ της ανυπαρξίας μιας ώρισμένης κατευθύνσεως.

Πράγματι σ' αυτήν τήν φάση τό πολιτιστικό σύστημα χάνει τον κεντρικό αξιολογικό του άξονα, διότι αυτός ό ίδιος άποπροσαρμόζεται άπό τις ιστορικές συνθήκες και έτσι τό πολιτιστικό πλέγμα διαλύεται. Ό νόμος τής άποπροσαρμογής, πού λειτουργεί σ' αυτήν τήν τρίτη φάση είναι αδυσώπητος και δημιουργεί τό κοσμοϊστορικό φαινόμενο της καταρρεύσεως ενός πολιτισμού.

Τό στάδιο τής καταρρεύσεως σημαίνει, ότι ένας πολιτισμός, μία ολόκληρη εποχή, έχει γεράσει. Δέν έχει πιά τό σφρίγος, πού τήν καθι­στούσε προοδευτική, ούτε τήν δύναμη και τήν ρωμαλεότητα, πού τήν καθιστούσε ισχυρή. Ακολούθησε τον δρόμο τού πεπρωμένου, πού διδάσκει ότι εκείνο, πού μεγάλωσε πρέπει νά γεράσει και εκείνο, πού υπήρξε πρέπει νά πεθάνει. "Ετσι ή ίδια ή δομή τού πολιτισμού έχει υπονομευθεί, όταν στό συλλογικό φορέα της κάνει τήν εμφάνιση του ό ατομικισμός, πού εκλαμβάνεται ώς ό υπέρτατος σκοπός τής ζωής.

δ. Αποσύνθεση. Ή τελική φάση ενός πολιτισμού εΐναι ή αποσύν­θεση, εσχάτη συνέπεια τού νόμου τής άποπροσαρμογής. πού διέπει τό στάδιο τής καταρρεύσεως. Στό στάδιο αυτό τό πολιτιστικό πλέγμα αποσυντίθεται και τά στοιχεία του διαλύονται. Τά συστήματα σκέ­ψεων και ενεργειών τού συλλογικού άνθρωπου δέν εξυπηρετούν πιά τίποτε, δέν έχουν καμμιά συλλογική σκοπιμότητα, καμμιά κατεύθυν­ση. Ό πολιτισμός είναι ένα πτώμα.

Μέσα ατόν συλλογικό φορέα του τώρα παρουσιάζονται κοινωνικά σχίσματα, πού εκδηλώνονται μέ τήν αποκοπή τών ηγουμένων μειο­ψηφιών τής πολιτικής, τής τέχνης, τής οικονομίας άπό τό κοινωνικό σώμα και μέ τήν εμφάνιση κοινωνικού χάους και αναστατώσεων, συγκρούσεων και αντιφάσεων. Οί άνθρωποι δέν εΐναι πλέον τά υποκείμενα τής ιστορίας, άλλά τά αντικείμενα της. Η μοίρα τους καθορίζεται άπό συνθήκες, πού βρίσκονται πέρα άπό τις δυνάμεις τους και οί προσωπικές τους προσπάθειες δέν έχουν πιά κανένα νόη­μα.

Ό πολιτισμός σ' αυτή τήν φάση περιμένει απλώς τούς «βαρβά­ρους», πού θά καταστρέψουν αυτή τήν μορφή κοινωνίας και πού πά­νω στά ερείπια της θά βάλουν τις βάσεις ενός νέου πολιτισμού, τήν άρχή μιας νέας πολιτιστικής, εξελικτικής άνακυκλήσεως.

Οί βάρβαροι, μέ τήν ευρεία σημασία του όρου, δέν είναι τίποτα άλλο, παρά οί νέες ιστορικές δυνάμεις, πού γεννώνται μέσα ή έξω άπό τό παλαιό πολιτιστικό κύκλωμα καί πού τελικώς στρέφονται εναντίον του. Είναι ενα φαινόμενο, πού ανάγεται —μαζί μέ τήν απο­χώρηση καί τήν επάνοδο ενός λαού στό ιστορικό προσκήνιο— στό χώρο της Φιλοσοφίας της Ιστορίας.

Ή ανυπαρξία, αντιθέτως, γιά μία κοινωνία, ενός παρομοίου ιστορικού φαινομένου, σημαίνει ότι αυτή ή ίδια δέν έχει πλέον τις δυνατότητες νά απαντήσει σέ νέες προκλήσεις τού περιβάλλοντος, ότι εΐναι απολιθωμένο σώμα στό πεδίο της Ιστορικής εξελίξεως, μία κονωνία ιστορικώς νεκρή. Σ' αυτήν προσαρμόζεται πλήρως ή μεγάλη καί βαθειά Καβαφική σύλληψη στήν επίκληση τών συγκλητικών: «καί τώρα τί θα κάνωμε χωρίς βαρβάρους;»!!!  

στ. Η Επιλεκτική Μέθοδος και τό φαινόμενον τού Πολιτισμού  

Η μαρξιστική διαλεκτική μέθοδος αποδεικνύεται ανίκανη νά ερμηνεύσει καί νά αναλύσει παρόμοια φαινόμενα, όπως ό πολιτι­σμός. Ή λογική της είναι πέρα γιά πέρα σχηματική καί δέν μπορεί νά διεισδύσει στό βάθος τών προβλημάτων. Στέκεται αποσβολωμένη καί προσπαθεί μέ τυπικά σχήματα νά δώσει λύσεις. Πέρα άπό κάθε έννοια επιστημονικής κριτικής ύπεραπλοποιεΐ σύνθετα φαινόμενα καί τοποθετεί κάτω άπό τό ίδιο ταξικό πρίσμα πράγματα ριζικώς καί βαθέως διάφορα.

Ή Επιλεκτική μέθοδος, βασιζόμενη επί τών άρχων της εξελικτι­κής άνακυκλήσεως καί τής τάσεως γιά κυριαρχία καί μέ τήν βοήθεια τών νόμων τής συστηματοποιήσεως, τής επιλογής καί τής άποπροσαρμογής, αντιθέτως, εισέρχεται βαθειά μέσα στό πρόβλημα τής Φι­λοσοφίας τού Πολιτισμού, τό ανατέμνει καί παρουσιάζει τήν ουσία του καθαρά καί ξάστερα μπροστά μας.